ب__ا زن__ان اه__ل كت___اب••• 46

(347)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

رواي__ات وارده در زمين__ه ازدواج ب__ا زن__ان اه__ل كت___اب••• 56

ش_____رط ايم_____ان در ازدواج••• 58

فصل دوم: زندگ___ى مشت__رك••• 62

حك_م سرپرستى مردان بر زنان••• 62

وظايف زنان در زندگى مشترك••• 65

استق__لال زن در اراده شخص___ى و عمل ف___ردى و مالكي__ت••• 66

مفه__وم قيموم__ت م__رد بر زن••• 67

حك_م رفتار با زن_ان ن_اسازگار••• 69

(348)

ت__رس از جدائ__ى، و حك__م رفع اختلاف بي__ن زن و شوه_ر••• 72

(349)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

خ___وف زن از ن__اف__رم__ان___ى و اع_____راض ش____وه___ر••• 75

رواي_____ات وارده در زمين____ه رفت_____ار ب___ا همس_____ران••• 77

زندگى مشترك با همسران متعدد، با رعايت مساوات و عدالت••• 81

حك__م معاش__رت شايست__ه با زن__ان درجامع__ه اسلام___ى••• 87

نه__ى از اج_راى نظرات خ__لاف شرع همس__ران و فرزن__دان••• 95

فصل سوم: بچه دارى••• 99

حكم شيردادن به بچه، و وظايف والدين••• 99

دوره ك_____ام____ل شي___________ر دادن••• 102

(350)

ح__ق ادامه شي___ردادن م_ادر مطلق___ه••• 103

(351)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

رعايت حق حضانت و شيردادن م_ادر••• 104

رع_اي__ت حق پ__در بوسيل__ه م__ادر••• 106

هزينه هاى بچه و نفقه همسر مطلقه بعد از فوت پدر••• 106

ب__ازگ__رفت___ن بچ_____ه از شي_____ر••• 108

فصل چهارم: پاكي_زگ__ى و زناشوئ_ى••• 111

پاكيزگ__ى از نظر اسلام، و پاكيزگ__ى در زناشوئ_ى••• 111

پ__اك شدن ماهان__ه رح__م در بانوان••• 114

اوق__ات كن__اره گي___رى از آمي___زش••• 115

(352)

كناره گيرى از آميزش در اقوام مختلف••• 116

(353)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اوق______ات مج_______از آمي_______زش••• 118

اهمي___ت پاكي_زگ___ى از نظ__ر خ___دا••• 121

همس__ران شم__ا كشت__زار شم_اين__د!••• 123

نتيجه روابط زناشوئى صالح: تولد فرزند صالح و توشه آخرت••• 125

فصل پنجم: رفت_ار با محرم و نامحرم••• 130

حك_______________م حج______________اب••• 130

زن__ان مس___ن، استثنائ_ى ب_ر حك__م عمومى حج___اب بان___وان••• 131

ام__ر ب__ه م__ردان ب___راى حف__ظ نگ__اه خ__ود از نامح__رم____ان••• 132

(354)

ام__ر ب__ه م__ردان ب__راى پوشاندن ف_روج خود از نامح__رم___ان••• 133

(355)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ام__ر به زنان براى حف__ظ

نگاه و پوشان__دن فروج خود از نامحرمان••• 135

نه__ى زنان از ظاه__ر كردن مواض__ع زينت خود••• 136

ام__ر به زن__ان در نح__وه استف___اده از مقنع__ه••• 137

طبقات هفتگانه محارم سببى و نسبى زنان و مجوز اظهار زينت آنان••• 137

نهى زنان از پايكوب__ى ب__راى اظهار زين__ت خود••• 139

روايات وارده درباره حجاب و رفتار با نامحرمان••• 140

فصل ششم: رفتار در خانواده••• 144

نه__ى از نظر به اس__رار داخلى خانه ه__اى م_ردم••• 144

(356)

رواي___ات وارده درب__اره رواب__ط خ_انوادگ___ى••• 148

رفتار خدمتگزاران در ساعات استراحت خان__واده••• 151

(357)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ادب و رفت__ار اطف__ال در ساعات استراح__ت والدين••• 155

ادب غ____ذا خ__وردن در خ__ان____ه ه____اى ديگ____ر••• 156

ادب س__لام كردن در ورود به خانه ه__اى يك_ديگ___ر••• 159

ادب و احس__ان ب_ه پدر و م__ادر••• 161

نيك___ى در ح_____ق وال__دي__ن••• 169

تفاوت رابطه شخصى و رابطه دينى فرزند با والدين••• 175

تأمي__ن زندگ_ى اخروى صال___ح ب__راى خان_واده••• 179

فصل هفتم: جايگاه زن در اسلام••• 180

(358)

ه__وي_____ت زن در اس______لام••• 181

زن و م__وقعي___ت اجتم_____اع___ى آن در اس_____لام••• 186

(359)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

احك_____ام مشت_____رك و اختص_____اص___ى بي_____ن زن و مرد••• 190

زيربن___اى قواني___ن اجتماع_____ى اسلام در م____ورد زن و مرد••• 194

اقتضائات فط_رت در تساوى وظائف و حقوق اجتماعى زن و مرد••• 197

اعلامي_ه قرآن_ى در حق__وق زن، و تفاوت ه__اى طبيعى زن و مرد••• 200

حكم__ت موج___ود در اخت___لاف سه_م الارث بي____ن زن و م_رد••• 202

فصل هشتم: امتيازات در قوانين اسلامى••• 205

تسلط مرد بر زن در فط__رت و در اس_لام••• 205

م_وض__وع سرپرست_ى مرد بر زن در قواني__ن الهى و فلسفه آن••• 208

(360)

بحث__ى در آزادى زن در تم_____دن غ___رب••• 214

فصل نهم: تع______دد زوج_________ات••• 217

(361)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

بحث__ى در ق__ان__ون تع___دد زوج_ات در اس___لام••• 217

اشك__ال اول: ج___ريح__ه دار ش___دن احس___اس زن••• 218

ج_واب اشكال اول••• 218

1

_ تبعيت احساس و عاطفه ازعادات و رسوم••• 218

2 _ تج____رب___ه تاريخ___ى تع___دد زوجات••• 222

اشكال دوم: نقض قانون طبيعى يك مرد براى يك زن••• 223

ج_واب اشكال دوم••• 224

اشك___ال سوم: تشوي___ق م___ردان به شهوت___ران___ى••• 230

(362)

جواب اشكال سوم••• 230

اشك_ال چهارم: تن___زل م__وقعي___ت اجتماع____ى زن••• 235

(363)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

جواب اشك____ال چهارم اسلام پايه گذار مقام اجتماعى زن••• 236

پاسخ__ى به مشك__لات خانوادگى ناش__ى از چن__د زنى••• 237

بحث__ى در تع____دد زوج____ات رس____ول خ_____دا صلى الله عليه و آله ••• 256

فصل دهم: بحثى در ازدواج موقت در قوانين اسلامى••• 268

ازدواج م__وق______ت در ق___واني_______ن اس____لام____ى••• 268

بح__ث حقوقى و اجتماع___ى درب___اره ازدواج م__وق__ت••• 268

فلسف__ه تشري__ع ازدواج ب__ا كني__زان و ازدواج موق_ت••• 271

ض___رورت ازدواج م__وق___ت در ش__راي__ط كن__ون__ى••• 273

(364)

بحث__ى در رواي___ات م__رب___وط ب___ه ازدواج موق___ت••• 275

م__وض___وع__ات___ى ب____راى مط____الع___ه تكميل________ى ••• 280

به علاقه مندان بخصوص جوانان توصيه مى كنم كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى 1/2/1388

از همكاران قرآن پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچن__ان از توفيق__ات و تأيي__دات الهى برخ__وردار باشن_د.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

كاربردى است.

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به

مقدمه ناشر (11)

قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه تدبّرى و اجتهادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه،

(12) خانواده

نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش

اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

مقدمه ناشر (13)

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران 8/8/1388 مصادف با سالروز ولادت

سلطان قلبها على بن موسى الرضا عليه السلام

(14) خانواده

بالغ گرديد.

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

(16) خانواده

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

مقدمه مؤلف (17)

جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است

اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

(18) خانواده

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود المي__زان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شماره مجل__د و شماره صفح__ه مربوط__ه و آيه مورد استن__اد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

مقدمه مؤلف (19)

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و

صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

(20) خانواده

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

مقدمه مؤلف (21)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هركس از ت__رس عيالمند ش__دن ازدواج نكند، نسبت به خداى عزوجل سوءظن دارد و خدا مى فرمايد:«اِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ.» (1)

به اينكه برايش شريعت تشريع كند، و حقيقت را بيان نماي__د و به سوى طريق استقامت، هدايتش فرمايد، همه اين ها از خداى تعالى توبه است،

هدف ازدواج (27)

همچنانك__ه قبول توبه بن__ده گنهك__ار و از بين ب__ردن آث__ار گناه_ان او نيز توب_ه است.

و اگر جمله: «وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ» را ذيل كلام قرار داد، براى اين بود كه به همه فقرات آيه مربوط باشد.

«وَ يُ__ري____دُ الَّ__ذي____نَ يَتَّبِعُ___ونَ الشَّهَ____واتِ اَنْ تَميلُ____وا مَيْ____لاً عَظيم_____ا.»

مراد از ميل عظيم، هتك همين حدود الهى است، كه در اين آيات ذكر شد، مى فرمايد: پيروان شهوات مى خواهند شما همه اين مرزها را بشكنيد، با مادر و خواهر و دختر خود و غيره كه به نسب بر شما حرام شده اند، و خواهر رضاعى و مادر زن و ربيبه و غيره كه به سب__ب بر شما ح__رام شده اند همخوابگى كني__د، و يا زنا را مباح دانسته از سنت قوي_م ازدواج ك__ه خ__دا آن را ب__اب ك___رده روى گ__ردان شوي___د! (1)

1- المي____________زان ج: 4 ص: 414 .

(28) خانواده

مه__ر، اگ__ر ب__ه كمت__ر يا زي__ادت__ر تواف__ق كني__د گناه__ى بر شم__ا نيست، كه خدا دانايى فرزانه است... .» (24 / نساء)

«وَ اُحِلَّ لَكُمْ ماوَرآءَ ذلِكُمْ،» يعنى همخوابگى و شهوت رانى با آن شانزده طايفه (كه آيه 23 سوره نساء در قرآن ذكر شده) بر شما حرام شده، و غير آن مثلاً نكاح كردن با غير اين چندطايفه حلال است. جمله موردبحث در مقام بيان بهره ورى اززنان در ماسواى آن شانزده صنف نامبرده است، حال چه اينكه بهره ورى نكاح باشد و چه از راه خريدن.

«اَنْ تَبْتَغُوابِاَمْوالِكُمْ مُحْصِنينَ غَيْرَ مُسافِحينَ،» اين جمله مى خواهد راه شروع در استفاده و بهره گيرى از زنان و همخوابگى با آنان را روشن كند، چون آنچه جمله: «وَ

(30) خانواده

اُحِلَّ لَكُمْ ماوَرآءَ ذلِكُ__مْ» مى فهمان__د و مصاديق__ى را كه شام_ل مى شد سه مصداق بود:

1 _ نكاح 2 _ خري_دن كني__ز 3 _ زنا و سفاح

در جمله مورد بح__ث من__ع از سفاح _ زنا _ را بي__ان نموده، راه ح__لال را منحصر به دو راه ك_رد:

1 _ نكاح 2 _ خري____دن

و اگر بر روى اموال تكيه كرده است، براى اين بوده كه دو راه نامبرده جز با مال عملى نيست، اگر انسان بخواهد زنى را بطور دائم براى خود نكاح كند، بايد مهريه بدهد، و اگر بخواهد با زنى بطور موقت ازدواج كند، بايد اجرت بدهد، و مسأله مهريه در اولى و اجرت در دومى ركن عقد است، و اگر بخواهد از كنيزان استفاده كند، بايد قيمتش را به فروشنده بپردازد، گو اينكه در مورد كنيزان مال ركن نيست، زيرا ممكن است كسى كنيز

ازدواج هاى حلال (دائم و موقت) (31)

خود را به ما ببخشد، و

يا اباحه كند، و ليكن اين غالبا به وسيله مال بدست مى آيد. پس برگشت معناى آيه به اين شد كه غير از آن اصناف نامبرده براى شما حلال است كه همخوابگى با زنان و دسترسى با آنان را به وسيله اموال خود براى خود فراهم كنيد، و مال خود را در اين راه خرج كنيد، يا مهريه بدهيد، يا اجرت و يا قيمت، اما در مسير سفاح و زن__ا نبايد خ_رج كنيد.

مى خواهد بفرمايد: زنان بر شما حلالند در صورتى كه شم__ا از تعدى به سوى فحشاء جلوگيرى كنيد، و اين اسب سركش را تنها در چهار ديوارى حلالهاى خدا به جولان درآوريد، و از محرمات جلوگيرش باشيد، حال اين تاخت و تازهاى حلال به هر صورت كه مى خواهد باشد، و اين عمل جنسى را به هر طريق از طرق عادى كه خواستيد انج__ام دهيد، طرقى كه در بين اف__راد بشر براى بيشت__ر لذت بردن معمول است، و

(32) خانواده

خداى عزّوجَّ_لّ انگيزه آن را در نه_اد انس__ان و فط__رت او به وديع__ه نه__اده اس__ت. (1)

هر زمانى كه از زنان با گرفتن كام تمتع برديد وجوبا بايد اجرت ايشان را به خود ايشان بدهيد. مطلب قبلى اين بود كه با اموال خود در جستجو و طلب همسر باشيد، به شرطى كه عفت را رعايت نموده سفاح و زنا نكنيد، و اين سخن همانطور كه بيانش گذشت هر دو نوع كام گيرى را يعنى نكاح دائم و تمتع از كنيز را شامل مى شود، پس تفريع جمله «فَمَااسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَاتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ» بر آن جمله قطعا از باب تفريع جزء بر كل خواهد بود.

بدون شك مراد از «استمتاع» مذكور در آيه «نكاح متعه» است، چون آيه شريفه در مدينه نازل شده، و اين نكاح يعنى نكاح متعه و يا بگو «نكاح موقت»، در آن برهه از

(34) خانواده

زمان در بين مسلمانان معمول بوده، حال چه اينكه اسلام آن را تشريع كرده باشد و چه از تأسيسات شارع اسلام نباشد _ بلكه قبل از اسلام هم معمول بوده باشد _ پس اصل وجود چنين نكاحى در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله و در پيش چشم و گوش آن جناب جاى ترديد نيست، و نيز جاى شك نيست كه در آن ايام نام اين نوع ازدواج همين نام بوده و از آن جز به عنوان «متعه» تعبير نمى كردند.

همين معنا از قدماى مفسرين يعنى مفسرين از صحابه و تابعين چون ابن عباس، و ابن مسعود، و ابى بن كعب، و قتاده، و مجاهد، و سدى، و ابن جبير، و حسن، و ديگران ني__ز استفاده مى شود، و مذهب ائم__ه اهل بيت عليهم السلام هم در مسأل__ه متع__ه همي__ن است.

در جمله موردبحث، استمتاع شرط دادن اجرت قرار

گرفته و فرموده: اگر از زنى استمت__اع برديد واجب است اجرت وى را بدهيد، در حالى كه در عقد دائمى استمتاع

ازدواج موقت (35)

شرط نيست، وقتى م__ردى زنى دائمى را براى خود عق_د مى كند به محض تمام شدن عقد مهريه او به ذمه اش مى آيد، چنانچه دخولى صورت بگيرد، باي__د همه مهر او را بدهد، و اگر ص__ورت نگي__رد نص__ف مه__ر را باي__د بپردازد.

پس در عقد دائمى دادن مهر واجب است، و مشروط بر اين نيست كه تمتعى واقع شده باشد، و يا مرد در طلب تمتع باشد، هرچند كه ما صرف مراسم خواستگارى و اجراى عق__د و ملاعبه و مباش__ره را تمتع بدانيم، بلكه همانط__ور كه گفتيم نصف مهريه با خوان__دن عق__د واجب مى ش__ود، و نصف ديگرش با دخول. (1)

خونريزى و غارت و شبيخون و ترور قطع نمى شد و هميشه ادامه داشت، يتيم زياد مى شد، بزرگان و اقوياى عرب دختران پدر مرده را با هرچه كه داشتند مى گرفتند و اموال آنها را با اموال خود مخلوط نموده و مى خوردند و در اين عمل نه تنها رعايت عدالت را نمى كردند بلكه گاه مى شد كه بعد از تمام شدن اموالشان خود آنان را طلاق مى دادند و گرسنه و برهنه رهاشان مى كردند در حالى كه آن يتيم ها نه خانه اى داشتند كه در آن سكنى گزينند و نه رزقى كه از آن ارتزاق نمايند و نه همسرى كه از عرض آنان حمايت كند، و نه كسى كه رغبت ازدواج با آنان نمايد تا بدينوسيله مخارجشان را تكفل كند.

اينجا است كه قرآن كريم با شديدترين لحن از اين عادت زشت و خبيث و از اين ظلم فاحش نهى فرمود. نتيجه اين تشديد آن شد كه بطورى كه گفته شده مسلمانان سخت

(38) خانواده

در انديشه شوند و از عواقب وخيم تصرف در اموال ايتام سخت بترسند و ايتام را از خانه هاى خود بيرون كنند تا مبتلا به خوردن اموالشان نگردند و در رعايت حق آنان دچار كوتاهى نشوند و اگر هم كسى حاضر شود يتيمى را نزد خود نگه بدارد سهم آب و نان او را جدا كند، بطورى كه اگر از غذاى يتيم چيزى زياد آمد از ترس خداى تعالى نزدي__ك آن نمى شدن__د تا فاس__د مى شد، در نتيج__ه از هر جه__ت به زحم__ت افتادن__د.

خواننده محترم اگر در اين معنا دقت كند و آنگاه مجددا به مطالعه آيه برگردد، ارتباط حكم تعدد زوجات با احكام مربوط به دختران

يتيم را بهتر مى فهمد كه مى فرمايد: «وَ اِنْ خِفْتُ_مْ اَلاّ تُقْسِطُ_وا فِ_ى الْيَتامى فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ» _ حتى اگر ترسيديد كه در مورد دختران يتيم نتوانيد رعايت عدالت بكنيد و ترسيديد كه به اموالشان تجاوز كنيد و از ازدواج به آنها به همين جهت دل

حكم تعددزوجات، ارتباط آن با ازدواج دختران يتيم (39)

چركين بوديد، مى توانيد آنان را به حال خود واگذار نموده و با زنانى ديگر ازدواج كنيد با يك نف__ر، دو نفر، سه نف_ر و چهار نفر... .»

پول را عوض عصمت او قرار دهند، همانطور كه قيمت و پول كالا (در خريد و فروش) در مقابل كالا قرار مى گيرد و معمول و متداول در بين مردم اين است كه خريدار پول خود را برداشته و نزد

(42) خانواده

فروشن__ده مى رود، همچنين در مسأل__ه ازدواج هم طالب و خواستگار مرد است، او است كه باي__د پول خود را جهت تهيه اين حاج__ت خود برداشت__ه و به راه بيفت__د و آن را در مقابل حاجتش بپردازد.

به هر حال آيه شريفه دادن مهريه را تأسيس نكرده، بلكه روش معمولى و جارى مردم را امضاء فرموده است و شايد براى دفع اين توهم بود كه: شوهر نمى تواند در مهريه همسرش تصرف كند، حتى در آن صورتى كه خود همسر نيز راضى باشد كه در دنبال_ه جمله گذشت__ه فرمود:

«فَ____اِنْ طِبْ____نَ لَكُ___مْ عَ__نْ شَ__ىْ ءٍ مِنْ__هُ نَفْس__ا فَكُلُ____وهُ هَنيآئ____ا مَّ__رآيئ____ا.»

خواننده عزيز توجه دارد در اينكه: تصرف در مهريه را به طيب نفس زن مشروط نمود، هم تأكيد جمله قبل است كه مشتمل بر اصل حكم بود و هم مى فهماند كه حكم

حكم پرداخت مهريه (43)

بخوريد حكم وصفى است نه تكليفى، يعنى معناى بخوريد اين است كه خوردن آن جايز و ح__لال اس__ت، ن__ه اينك__ه بخواه_د بفهمان_د خ__وردن م__ال همس__ر واج__ب اس__ت.

«هَنيئامَّريئا»معنايش اين است كه طعامى كه خوردى و آبى كه نوشيدى گوارايت باد.(1)

مشرك ازدواج مكنيد تا ايمان آورند و يك كنيز با ايمان بهتر است از خانمى مشرك هرچند آن خانم مورد شگفت و خوشايندتان باشد و با مردان مشرك ازدواج مكنيد تا ايمان آورند كه يك برده مؤمن از آقائى مشرك بهتر است هرچند كه مورد شگفت و خوشايند شما باشد آرى مشركين شما را به سوى آتش دع__وت مى كنند و خدا به سوى جنّت و مغفرتى به اذن خود مى خواند و آي_ات خود را براى مردم بي__ان مى كند تا شاي__د متذك__ر شون__د.» (221 / بقره)

«نِكاح» در اصل لغت به معناى عقد نكاح بوده، بعدا به عنوان استعاره در عمل

شرط ايمان در ازدواج با زنان مشرك (45)

زناشوئى استعمال شده است. بايد اين را هم گفت كه منظور از عقد علقه زوجيت است، نه عق__د لفظى كه بي__ن هر مل__ت و مذهب__ى در هنگ_ام مراس__م ازدواج خوانده مى شود.

ظاهر آيه شريفه كه مى فرمايد: «وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْ_رِكاتِ،» تنها مى خواهد ازدواج با زن و مرد بت پرست را تحريم كند، نه ازدواج با اهل كتاب را.

حكايت قرآن مى گويند: «نَحْنُ اَبْنآءُاللّهِ وَ اَحِبّآئُهُ،» (18 / مائده) و اين نيز شرك است، از اين هم كمى مخفى تر اعتقاد به استقلال اسباب است، اينكه انسان مثلاً دوا را شفادهنده بپندارد، و همه اعتمادش به آن باشد، اين نيز يك مرتبه از شرك است، و همچنين ضعيف تر و ضعيف تر مى شود، تا برسد به شركى كه به جز بندگان مخلَص خدا احدى از آن برى نيست، و آن عبارت است از غفلت از خداوند تعالى و توجه به غير خداى عزوجل، پس همه اينها شرك است.

اما اين باعث نمى شود كه ما كلمه مشرك را بر همه دارندگان مراتب شرك اطلاق

مشرك و كافر كيست؟ (47)

كنيم، همچنانكه مى دانيم اگر مسلمانى نماز و يا واجبى ديگر را ترك كند، به آن واجب كفر ورزيده، ولى كلمه كافر را بر او اطلاق نمى كنيم، مثلاً خداى تعالى ترك عمل حج را كفر خوانده و فرموده: «وَلِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَيْهِ سَبيلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِىٌّ عَنِ الْعالَمينَ،» (97آل عمران) ولى چنين كسى را كافر نمى خوانيم، بلكه فاسقى است كه به يكى از واجبات خدا كفر ورزيده و بر فرض هم كه بتوانيم اطلاق كنيم، بايد بگوئيم فلانى كافر به حج است.

و همچني__ن ساير صفات__ى كه در قرآن استعم__ال شده، مانن_د صالحين و قانتين، و شاكرين، و متطهري__ن، و يا فاسقي__ن، و ظالمين و و و، برابر و مع__ادل افعال__ى كه اين صف__ات از آنها مشت__ق شده نيستند، كسى كه يك عمل صال__ح، و يك عب__ادت، و ي__ك شك__ر، و يك طه__ارت، و يك فس__ق، و يك ظل__م كرده، صال__ح و قان__ت و شاك__ر

(48) خانواده

و متطه__ر و فاسق و ظال__م خوان__ده نمى ش__ود. و اي__ن واض__ح است، پس اين عناوي_ن را نام يا صف__ت كس__ى ك_ردن، حكم__ى دارد، و صرف نسب__ت دادن فع__ل به آن ك__س حكمى ديگر.

علاوه بر اينكه اين معن__ا به روشنى معل__وم نشده، كه ق__رآن كريم كلمه مشرك را بر اه__ل كتاب هم اطلاق كرده باشد، به خلاف لفظ كافرين، بلكه تا آنج__ا كه مى داني__م اين كلمه بر غي__ر اهل كتاب اط__لاق شده، مث__لاً فرم__وده: «لَ__مْ يَكُنِ الَّذينَ كَفَروُا مِنْ اَهْ____لِ الْكِت____ابِ وَ الْمُشْ__رِكي____نَ مُنْفَكّي____نَ حَتّ__ى تَ__أْتِيَهُ__مُ الْبَيِّنَ___ةُ،» (1 / بينه).

و يا فرموده: «اِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ، فَلا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ،» (28 / توبه) و يا فرم__وده: «كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكينَ عَهْدٌ،» (7 / توبه) و نيز مى فرمايد: «وَقتِلُوا الْمُشْرِكينَ كآفَّ__ةً،» (36 / توبه) و باز مى فرمايد: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ،» (5 / توبه)

مشرك و كافر كيست؟ (49)

و م___واردى ديگ____ر.

پس، از اي__ن بيان اين معن__ا روشن گردي__د كه ظاه__ر آيه شريف__ه كه مى فرمايد: «وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ» تنها مى خواهد ازدواج با زن و مرد بت پرست را تحريم كند، نه ازدواج با اهل كتاب را.

از اين جا فساد گفته بعضى روشن مى شود كه گفته اند: آيه شريفه ناسخ آيه سوره مائده است، كه مى فرمايد: «اَلْيَوْمَ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّب__اتُ وَ طَع__امُ الَّذينَ اُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذينَ اُوتُو الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُ__مْ.» و وج__ه فس__اد آن اين اس__ت كه آيه سوره بق__ره به ظاه__رش شام__ل اه__ل كت__اب نم__ى ش__ود، و آي__ه س__وره مائ__ده تنه__ا ش__ام_ل اه__ل كت__اب اس__ت.

الا اينكه ظاهر آيه اين است كه اگر مردى مسلمان

شد، در حالى كه زنى كافر در عقد

(50) خانواده

دارد ح__رام است كه ديگر به عقد آن زن وقعى بنهد، و خلاصه او را به همسرى خود باق__ى بگ__ذارد، مگ__ر اينك__ه او نيز ايمان بي__اورد آن وقت مرد مى توان__د به عق__د سابق همسرش اعتب__ار قائ__ل باش__د، و اي__ن معن__ا هي__چ دلالت_ى بر ازدواج ابت__دائ_ى با اه__ل كت__اب ندارد.

و طيباتند، و هريك مختص به ديگرى است، و ايشان به حكم ايمان و احصان شرعا از نسبت ه__اى نارواي__ى كه شاهدى بر آن اقام__ه نش__ود مب__را هستن__د، و از جهت ايمانى كه دارند محكوم به مغفرتند، همچنان كه فرموده: «وَ امِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُ_مْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ،» (31 / احقاف) و نيز به همان جهت رزق كريمى خواهند داشت.

و آن رزق كريم همان حيات طيب در دنيا و آخرت، و اجر نيكوى آخرت است، كه در آي__ه «مَنْ عَمِ__لَ صالِحا مِنْ ذَكَ__رٍ اَوْ اُنْثى وَ هُ__وَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيوةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ اَجْرَهُ__مْ بِاَحْسَ__نِ ما ك_انُ__وا يَعْمَل__وُنَ،» (97 / نحل) بدان نويد داده است.

و م____راد از خبي____ث در خبيثي__ن و خبيث__ات ك__ه غي__ر از م__ؤمني__ن هستن__د

(54) خانواده

اي__ن اس__ت ك__ه حالت__ى پلي__د دارن__د، و ب__ه خ__اط__ر كف__ر وضع__ى ناخوشاين__د ب__ه خ__ود مى گيرن_د.

البت__ه حك__م ظاه__رى اس__ت، ظاه__ر حال مؤمني__ن چني__ن، و ظاه__ر ح__ال كف__ار ب__رخ__لاف اي__ن اس__ت، چ__ون مؤمني__ن ن__زد خ__دا محترمن__د.

در مجمع البيان در ذيل آيه «اَلْخَبيثاتُ لِلْخَبيثينَ وَالْخَبيثُونَ لِلْخَبيثاتِ...» آمده كه در معناى آن اقوالى گفته اند، تا آنجا كه مى گويد: سوم اينكه زنان پليد مال مردان پليد، و مردان پليد مال زنان پليدند، (نقل از ابى مسلم و جبائى) از امام باقر و امام صادق عليهم السلام روايت شده كه اين آيه مثل آيه «اَلزّانى لا يَنْكِحُ اِلاّ زانِيَةً اَوْ مُشْرِكَةً،» مى باشد، چيزى كه هست بعضى تصميم گرفتند كه از زنان پليد بگيرند، خدا از اين كار نهيشان كرد، و آن را

(56) خانواده

ب__راى ايش__ان نپسندي____د.

و در خصال از عبداللّه بن عمر و ابوهريره روايت كرده كه گفتند: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: وقتى قلب كسى پاك باشد، جسدش هم پاك مى شود، و چون قلب پليد شد، بدن هم به سوى پليدى مى گرايد.

و در احتجاج، از حسن بن على عليه السلام روايت كرده كه در ضمن گفتارى كه با معاويه و اصحاب او داشت و آنان به على عليه السلام ناسزا گفتند، فرمود: «اَلْخَبيثاتُ لِلْخَبيثينَ وَالْخَبيثُ__ونَ لِلْخَبيثاتِ،» و ب__ه خدا سوگن__د اى معاويه اين م__ردان و زن__ان خبي__ث، ت__و هستى و اصح__اب تو و شيعي__ان توان__د، «وَالطَّيِّباتُ لِلطَّيِّبينَ وَ الطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّب__اتِ...،» و اين م__ردان و زن_ان پاك، على بن ابيطالب و اصحاب و شيعيان اويند.(1)

1- المي______________زان ج: 15 ص: 137 .

اختصاص ازدواج زنان بدكار با مردان بدكار (57)

وَ لا مُتَّخِ__ذى اَخْ__دانٍ وَ مَ__نْ يَكْفُ__رْ بِالاْيم__انِ فَقَ__دْ حَبِ__طَ عَمَلُ___هُ وَ هُ__وَ فِى الاْخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ،»

«امروز همه پاكيزه ها برايتان حلال شد، و نيز طعام كسانى كه اهل كتابند براى شما

(58) خانواده

حلال، و طعام شما براى آنان حلال است، و نيز زنان پاكدامن مؤمن و زنان پاكدامن اهل كتاب، كه قبل از شما مسلمانان داراى كتاب آسمانى بودند، براى شما حلال است، البته به شرط اينكه اجرتشان را _ كه به جاى مهريه در زن دائمى است _ بدهيد، آن هم به پارسائى، نه زناكارى و رفيق گيرى، و هر كس منكر ايمان باشد اعمال_ش باطل مى ش_ود، و در آخ__رت از زيانك__اران اس__ت.» (5 / مائده)

ظاهرا نفوس مردم باايمان از تشويش و اضطراب شكى كه نسبت به حلال بودن طعام اهل كتاب داشتند آرام نمى گرفته، چون قبلاً از ناحيه خداى تعالى از معاشرت و آميزش و تماس گرفتن و دوستى كردن با اهل كتاب شديدا نهى شده بودند، لذا براى رفع اين اضطرابشان داستان حليت طيبات را هم ضميمه حليت طعام اهل كتاب كرد، و

حلال شدن ازدواج با زنان اهل كتاب (59)

مؤمنين فهميدند كه طعام اهل كتاب خود يكى از مصاديق طيبات حلال و از سنخ آنها است، و در نتيجه اضطرابشان زايل و دلشان آرامش يافت، در جمله: «وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذينَ اُوتُو الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ،» نيز عين اين نكته به كار برده شده، براى اينكه بفهماند زنان پاكدامن از اهل كتاب بر مسلمين حلال است، و در آن هيچ شكى به خود راه ندهند، حليت زنان خود مؤمنين را ضميمه آورد.

در اين آيه نمى خواهد به كفار تكليفى كند،

بلكه مى خواهد بفرمايد بين زن مسلمان و همسر كافر زناشوئى و محرميت و حليتى نيست، تا آن حليت متعلق به يك طرف بشود.

«وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذينَ اُوتُو الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ،» در اين آيه متعلق حكم را _ كه يهود و نصارا باشند _ نام نبرده، بلكه آنان را با آوردن صفتشان مشخص كرده و فرموده: «زنان آنهائى كه قبل از شما كتاب آسمانى داشتند،» و حتى آنها را

(60) خانواده

به عنوان اهل كتاب هم ذكر نكرده، و نفرموده: «وَ الْمُحْصَناتُ مِنْ اَهْلِ الْكِتاب،» و اين خالى از اشعار به علت حكم نيست، با درنظرگرفتن اين جهت و اينكه لحن، لحن منت گذارى است، و اينكه مقام سخن، مقام تخفيف و آسان كردن وظايف است، معناى آيه چنين مى شود: ما بر شما مسلمانان منت مى گذاريم، كه تكليف را برايتان آسان كرديم، و حرمت ازدواج بين مردان شما و زنان اهل كتاب را برداشتيم، و براى اين برداشتيم، كه آنها قبل از شما صاحب كتاب بودند، و قهرا نسبت به ساير طوايفى كه مسلمان نيستند به مسلمانان نزديك ترند، زيرا به توحيد و رسالت اعتقاد دارند، برخلاف مشركين و بت پرستان كه منكر نبوتند پس معلوم شد كه جمله: «الَّذينَ اُوتُو الْكِتابَ،» اشعار به اين نكته دارد، همچنانكه تقييد اين جمله به جمله «مِنْ قَبْلِكُمْ» نيز خالى از اين اشاره نيست، چون به وضوح اشاره دارد بر خلط و مزج و اشتراك.

حلال شدن ازدواج با زنان اهل كتاب (61)

حال ببينيم منظور از كلمه «مُحْصَنات» در آيه شريفه چيست؟ البته اين كلمه معانى متعدد دارد، ولى در اينجا منظور از آن زنان عفيف است، به دليل اينكه در مقابل

محصنات از زنان مؤمن قرار گرفته، كه به معناى زنان بى شوهر و عفيف است، و اين خود روشن است، و از اينكه محصنات از اهل كتاب با محصنات از اهل ايمان در يك كلام جمع شده اند، با در نظر گرفتن معنائى كه براى كلمه كرديم فهميده مى شود كه منظور از كلمه مؤمنات در هر دو موضع يكى است، و آن معنا نمى تواند اسلام باشد براى اينكه اگر احصان در جمله: «وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ،» به معناى احصان اسلام باشد بايد در جمله: «وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذينَ اُوتُو الْكِتابَ،» نيز به اين معنا باشد، با اينكه زنان اهل كتاب اسلام ندارند، و نيز نمى تواند به معناى احصان حريت باشد، براى اينكه امتنان مستفاد از آيه با منحصر بودن حليت به زنان كتابى آزاد نمى سازد، بلكه از آن استفاده

(62) خانواده

مى شود كه زن كتابى بر مسلمانان حلال است، هرچند كه آزاد نباشند، بنابراين از معانى احصان باقى نمى ماند مگر عفت، پس متعين اين است كه مراد از محصنات زنان پاكدامن و عفيف اهل كتاب است.

و بعد از همه اينها به نكته ديگر آيه مى پردازيم و مى گوئيم آيه شريفه تصريح نكرده به اينكه منظور از اين حليت، حليت نكاح دائم ايشان است و يا نكاح منقطع، تنها چيزى كه در آيه مى تواند قرينه باشد بر اينكه مراد نكاح متعه و انقطاعى است كلمه اجر است، و اينكه كام گيرى از زنان اهل كتاب به طريق احصان باشد، نه به طريق مسافحه و زنا و رفيق بازى، پس از اين بيان نتيجه مى گيريم كه آنچه خداى تعالى از زنان يهود و نصارا براى مؤمنين حلال كرده آميزش از

راه نكاح با مهر و اجرت است، نه نكاح با زنا، ولى شرط ديگرى در آيه نيامده، نه دوام و نه انقطاع، و ما در تفسير آيه شريفه:

حلال شدن ازدواج با زنان اهل كتاب (63)

«فَمَااسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَاتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ...،» گفتيم: كه نكاح متعه نيز مانند نكاح دائم و نك__اح واقعى است، البته اين بحث تتم__ه اى دارد كه بايد در عل_م فقه به آن واق__ف گشت.

«اِذا اتَيْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ مُحْصِنينَ غَيْرَ مُسافِحينَ وَ لا مُتَّخِذى اَخْدانٍ،» اين آيه همان زمينه اى را دارد كه آيه شريفه: «وَ اُحِلَّ لَكُمْ ماوَرآءَ ذلِكُمْ اَنْ تَبْتَغُوابِاَمْوالِكُمْ مُحْصِنينَ غَيْرَ مُسافِحينَ،» دارد و جمله «اِذا اتَيْتُمُوهُنَّ...،» قرينه است بر اينكه مراد از آيه شريفه حليت تزويج به محصنات از اهل كتاب است، و شامل خريدن كنيزان اهل كتاب نمى شود.

«وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالاْيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِى الاْخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ،» كلمه كفر در اصل به معناى پوشاندن است، و بنابراين در تحقق معناى كفر اين معنا شرط است، كه معناى ثابتى كه پرده روى آن بيفتد وجود داشته باشد، همانطور كه كلمه حجاب در جائى مفهوم پيدا مى كند كه چيز ثابت و پيدائى باشد، تا با افتادن حجاب بر روى آن

(64) خانواده

ناپيدا شود، پس معناى كفر هم وقتى تحقق مى يابد كه چيز ثابت و هويدائى باشد، كه كافر آن را بپوشاند، و اين معنا در كفران به نعمت هاى خدا و كفر به آيات او و كفر به خدا و رسولش و كفر به روز جزا وجود دارد.

پس اينكه در آيه موردبحث كلمه كفر را در مورد ايمان استعمال كرده، و فرموده هركس به ايمان كفر بورزد، به مقتضاى مطلبى كه درباره كفر گفتيم بايد

ايمان ثابتى وجود داشته باشد، تا كفر آن را بپوشاند و بطور مسلم منظور از ايمان معناى مصدرى آن _ باور كردن _ نيست، بلكه منظور معناى اسم مصدرى است، كه همان اثر حاصل و صفت ثابت در قلب مؤمن است، يعنى اعتقادات حقه اى كه منشأ اعمال صالح مى شود، پس برگشت معناى كفر به ايمان به اين است كه آدمى به آنچه كه مى داند حق است عمل نكند، مثلاً مشركين را دوست بدارد، و با آنان اختلاط، و در اعمال آنان شركت كند، با

حلال شدن ازدواج با زنان اهل كتاب (65)

اينكه علم به حقانيت اسلام دارد، و نيز مثل اينكه نماز و روزه و زكات و حج و ساير ارك__ان اسلام را ترك كند، با اينك_ه يقين به ثب_وت آنها و رك__ن دين ب__ودن آنه__ا دارد.

پس منظور از كفر به ايمان اين معنا است، و ليكن در اين ميان نكته اى است و آن اين است كه كفر بدان جهت كه به معناى ستر است، و پوشاندن امور ثابته وقتى به حسب تبادر ذهنى صادق است كه در آن پوشاندن مداومتى باشد، لذا كفر به ايمان نيز در مورد كسى صادق است كه همواره عمل به متقضاى ايمان خود را ترك كند، و هميشه و بطور دائم برخلاف علم خود عمل نمايد و اما كسى كه در زندگيش يكبار و دوبار حق را مى پوشاند، و برخلاف علم و ايمانش عمل مى كند، به چنين كسى نمى گويند به ايمانش كفر ورزيده، بلكه مى گويند او مرتكب فسقى شده است.

اين را بدان جهت گفتيم تا روشن شود كه مراد از جمله: «وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالاْيمانِ،»

(66) خانواده

كسانى هستند كه بر پوشاندن حق و علم و ايمان خويش مداومت دارند، هرچند كه در جمله موردبحث مطلب با مثل يكفر تعبير شده، كه ثبوت و دوام را مى فهماند، بنابراين كسى كه پيروى نمى كند آنچه را كه حق بودنش به نظر وى محقق شده، و عمل نمى كند به آنچه برايش ثابت شده، كه از اركان دين است، او كافر به ايمان است، و هر عمل صالحى كه بكندحبط و بى پاداش خواهدبود،همچنان كه درآيه موردبحث فرمود:«فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ.»

جمله موردبحث يعنى «وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالاْيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ...،» متصل به ما قبل خودش است، و مى خواهد مؤمنين را از خطرى كه ممكن است در اثر سهل انگارى در امر خدا و معاشرت آزادانه با كفار متوجه آنان شود برحذر بدارد، و بفهماند كه اگر در جملات قبل، طعام اهل كتاب را و ازدواج با زنان عفيف آنان را بر شما مؤمنين حلال كرديم براى اين بود كه در معاشرت شما با اهل كتاب تخفيف و تسهيلى فراهم آوريم،

حلال شدن ازدواج با زنان اهل كتاب (67)

تا اين وسيله اى بشود كه شما با اخلاق اسلامى خود با يهود و نصارا معاشرت كنيد، و آنان را شيفته اسلام بسازيد، و داعى آنان باشد بسوى علم نافع و عمل صالح.

پس غرض از تشريع حكم موردبحث اين بوده، نه اينكه مسلمين اين حكم را بهانه و وسيله قرار دهند براى اينكه خود را در پرتگاه هوا و هوسها ساقط نموده ، در دوستى و عشق ورزيدن با زنان يهودى و نصرانى بى بند و بار شوند، و عاشق جمال آنان شده، در نتيجه خواه ناخواه خلق و خوى آنان را نيز متابعت نمايند و چيزى نگذرد كه خلق و خوى

يهوديت و نصرانيت حاكم بر مسلمين گشته و بر خلق و خوى اسلامى مسلط گردد، و آن را تحت الشعاع خود كند، و فساد آنان بر صلاح اسلام چيره گردد، كه اين خ__ود بلاى بزرگى است، كه مسلمان__ان را به قهق__را برمى گرداند، در نتيجه حكمى را كه خدا در تشريعش بر مسلمانان منت نهاده بود را فتنه و محن__ت و مهلكه مسلمين كرده، تخفيف الهى را به صورت عذاب درآورد.

(68) خانواده

به همين جهت خداى تعالى بعد از بيان حليت طعام اهل كتاب و زنان پاكدامن ايشان، مسلمانان را از بى بند و بارى در تنعم به اين نعمت، حلال بودن طعام و زنان اهل كتاب بر حذر داشته، تا بى بند و باريشان كارشان را به كفر ايمان و ترك اركان دين و اعراض از ح__ق نكشاند، زيرا اگر چني__ن كنند باعث مى شون__د كه اعمالش__ان حب__ط شود، و در آخرت نتيجه اى از ت_لاش زندگى خود نبينند.

فرمود اگر اين مرد به زن مسلمان دسترسى داشته باشد چرا بايد زن يهودى و نصرانى بگيرد شخص عرضه داشت آخر به زن يهودى و نصرانى عشق مى ورزد (خلاصه عاشق چنين زنى شده،) حضرت فرمود: حال كه چنين است اگر با او ازدواج كرد بايد از شراب و گوشت خوك خوردن او جلوگيرى كند، و در ضمن اين را هم بدان كه اين عمل در دين او نقصى ايجاد مى كند.

(70) خانواده

و در تهذي__ب از ام__ام صادق عليه السلام رواي__ت آورده كه فرم__وده: ازدواج موقت مسلمان با زن يه__ودى و نص__ران__ى و ب__ا اينك_ه همس_رى آزاد دارد اشك__ال ن__دارد.

و در كافى به سند خود از عبداللّه بن سنان از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه در ضم__ن حديثى فرمود: دوست نمى دارم مرد مسلمان با زن يهوديه و نصرانيه ازدواج كند، زيرا بيم آن مى رود كه فرزن__دش به دين يه__ود و يا نصران__ى گرايش پي__دا كن__د.

را گرفته، مسلمانان مكلف را دچار عسر و حرج ساخته، چون نمى توانند تشخيص دهند آيا زنى كه مى خواهند بگيرند ايمان قلبى دارد يا نه، لذا در اين جمله كه مى فرمايد: «خدا به ايمان بندگان مؤمنش آگاه است،» بطور كنايه

(72) خانواده

فهمانده، شما مكلفين مأمور به تشخيص واقع و حقيقت ايمان زنان نيستيد، اين كار خداست و بس، بلكه تنها مأموريد بر طبق اسباب ظاهرى عمل كنيد، اسبابى كه نظير شهادتين، و شركت در جماعت مسلمين، و انجام وظائف عمومى دين دلالت بر ايمان صاحبش مى كند، و همين ايمان ظاهرى معيار است نه ايمان باطنى.

و چون اين جهت كه تنها فقرا از مكلفين را هدايت كرد به اينكه با كنيزان ازدواج كنند باعث مى شد كه تأثير گفتار در دل ها متفاوت شود و عموم مردم از اين بيان نسبت به طبقه كنيزان احساس خوارى و پستى و ذلت كنند، و خيال كنند خداى تعالى نيز اين طبقه را خوار و بى مقدار مى داند، و از سوى ديگر خود اين طبقه هم از اين خطاب دلگير شوند، و عموم مردم نيز خود را تافته اى جدا بافته پنداشته و با طبقه بردگان معاشرت ننموده، و مخصوصا مردان از ازدواج با كنيزان، و زنان از ازدواج با غلامان خوددارى ورزند، و

شرط ايمان در ازدواج (73)

از اينكه آنان را شريك زندگى نموده و گوشت و خون خود را با آنها مخلوط سازند احساس ننگ كنند، لذا با جمله «بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ،» از اين سوء تفاهم جلوگيرى نموده و به حقيقتى صريح اشاره كرد، كه با دقت در آن، توهم فاسد نامبرده از بين مى رود، زيرا مى فرمايد: برده نيز مانند

آزاد، انسان است، و از نظر انسانيت و معيارى كه با آن يك موجود، انسان مى شود هيچ تفاوتى با هم ندارند، برده نيز مانند آزاد واجد همه شؤون انسانيت است، تنها تفاوتى كه بين اين دو هست، در سلسله احكامى است كه به منظور استقامت امر مجتمع انسانى در رساندن او به سعادتش تشريع شده، و اين تفاوت ها به هيچ وجه نزد خداى تعالى معيار نيست، تنها چيزى كه ن__زد خداى عزوجل معي__ار است، تق_وا است، كه باعث كرامت و حرمت نزد او مى شود.

پس مردمى كه به خداى عزيز ايمان دارند نبايد تحت تأثير اين خلجانات ذهنى

(74) خانواده

موهوم و افكار خرافى قرار گيرند، كه اين افكار آنان را از حقايق معارف كه متضمن سعادت و رستگارى آنان است دور سازد، آرى بيرون شدن از وسط طريق مستقيم هرچند كه در بدو نظر و ابتداى امر حقير و بى اهميت است، ليكن همواره و به تدريج آدمى را از راه هداي__ت دور مى سازد، تا سرانج__ام به وادى ه__اى هلاكت__ش بكشان__د.

از اينجا روشن مى شود كه ترتيبى كه در ابتداى آيه موردبحث به صورت مشروط و تنزل قرار گرفته، و فرموده: «وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلاً اَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَناتِ الْمُؤْمِناتِ فَمِنْ ما مَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ...،» (25 / نساء) در حقيقت سخن را به ترتيبى كه در مجراى طبع و عادت هست آورده است، نه اينكه خواسته مردم را به امرى غيرطبيعى و غيرعادى ملزم سازد، به اين معنا كه فرموده باشد جواز ازدواج با كنيزان مشروط بر اين است كه مسلمان توانايى ازدواج با زنان آزاد را نداشته باشد، نه، نمى خواهد اين را بفرمايد، بلكه

شرط ايمان در

ازدواج (75)

مردم به حسب طبع خودشان اين طور عمل مى كنند، و به همين جهت خداى تعالى خطابش__ان كرده كه اگر توانائ__ى آن را نداري__د كه با زنان آزاد ازدواج كني__د، مى توانيد _ براى رهائ__ى از فشار تج_رد _ با كنيزان ازدواج كنيد، و از اين كار دل چركين نباشي_د، و در عين حال تذكر داد كه آزاد و ب__رده هر دو انس__ان و از جن__س هم هستند.

(76) خانواده

يعنى قيم

(78) خانواده

بودن مردان بر زنان نيز عموميت دارد، و منحصر به شوهر نسبت به همسر نيست، و چنان نيست كه مردان تنها بر همسر خود قيمومت داشته باشند، بلكه حكمى كه جعل شده براى نوع مردان و بر نوع زنان است، البته در جهات عمومى كه ارتباط با زندگى هر دو طايفه دارد، و بنابراين پس آن جهات عمومى كه عامه مردان در آن جهات بر عامه زنان قيمومت دارند، عبارت است از مثل حكومت و قضا كه حيات جامعه بستگى به آنها دارد، و قوام اين دو مسؤوليت و يا بگو دو مقام بر نيروى تعقل است، كه در مردان بالطبع بيشتر و قوى تر است تا در زنان، همچنين دفاع از سرزمين با اسلحه كه قوام آن برداشت__ن نيروى بدن__ى و هم نيروى عقلى است، كه هر دوى آنها در مردان بيشتر اس__ت تا در زن__ان.

و بنابراي__ن، اينكه فرم__ود: «اَلرِّجالُ قَوّامُ__ونَ عَلَى النِّسآءِ،» اطلاقى تام و تمام

حكم سرپرستى مردان بر زنان (79)

دارد، و ام__ا جم_لات بع__دى ك__ه مى فرم__اي__د: «فَالصّالِح__اتُ قانِت__اتٌ ...» كه ظاهر در خصوصياتى است كه بين زن و شوهر هست نمى خواهد اين اطلاق را مقيد كند، بلكه مى خواهد فرعى از ف__روع اين حكم مطل__ق را ذكر نم__وده، جزئى از مي__ان جزئي__ات آن كل__ى را بي__ان كند، پ__س اين حكم جزئى است كه از آن حكم كلى استخراج شده، نه اينكه مقيد آن باشد.

طاعت و خضوع، و از اينكه در مقابل اين گونه زنان زنان ناشزه را

(80) خانواده

قرار داد، و فرمود: «وَ اللاّتى تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ،» به دست مى آيد كه مراد از صالحات نيز همسران صالح است، نه هر زن صالح، و خلاصه حكمى كه روى صالحات كرده، و فرموده صالحات چنين و چنانند، مخصوص زنان در حال ازدواج است نه مطلق زنان.

و در اي__ن جمل__ه كه به تعبير (زنان صالح چني__ن و چنانن__د،) دست__ور داده كه زنان صالح بايد چنين و چن__ان باشند، در واق__ع حكم مربوط به شؤون زوجيت و كيفي__ت معاش__رت من__زلى را بي__ان كرده، و اين حك__م در عي__ن ح__ال حكم__ى است كه در سعه و ضيقش تاب__ع علتش، يعنى هم__ان قيموم__ت مرد بر زن از نظ__ر زوجي__ت اس__ت، پ__س ب__ر زن واج__ب اس__ت شوه__ر را اطاع__ت كن__د، و او را در هر شأن__ى ك__ه به ش__ؤون زوجي__ت راجع مى شود حفظ نمايد.

وظايف زنان در زندگى مشترك (81)

«فَ__لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فيما فَعَلْ__نَ ف__ى اَنْفُسِهِ_نَّ بِ__الْمَعْ__رُوفِ.» (234 / بقره)

(82) خانواده

همچنين قيمومت مرد بر زنش به اين نيست كه سلب آزادى از اراده زن و تصرفاتش در آنچه مالك آن است بكند، و معناى قيمومت مرد اين نيست كه استقلال زن را در حفظ حقوق فردى و اجتماعى او، و دفاع از منافعش را سلب كند، پس زن همچنان استقلال و آزادى خود را دارد، هم مى تواند حقوق فردى و اجتماعى خود را حفظ كند، و هم مى تواند از آن دفاع نمايد و هم مى تواند براى رسيدن به اين هدفهايش به مقدماتى كه او را به هدفهايش مى رساند متوسل شود.

كرد، البته هر چي__زى كه با تمتع شوه__ران ارتب__اط داشت_ه باشد، و واجب است بر آن__ان كه جان__ب

(84) خانواده

خود را در همه چيزهايى كه متعلق حق شوهران اس__ت در غي__اب شوه_ران حفظ كنند.

«بِما حَفِظَ اللّ__هُ،» معناى جمله اين اس__ت كه زنان مطي__ع شوهران خويشند، و حافظ غيب ايشانن_د، به حفظى كه خ__دا از حق__وق ايشان كرده، چ__ون قيموم__ت را براى آنان تشري__ع و اطاعتش__ان و حفظ غيبتش__ان را بر زن_ان واج__ب فرم_وده است.

گانه همان است كه

(86) خانواده

عبارت: «فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُواهُنَّ فِى الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ» بر آن دلالت مى كند، و از معناى آيه مى دانيم كه بين اين سه علاج ترتيب هست، و مى خواهد بفرمايد اول او را موعظه كنيد، اگر موعظه اثر نگذاشت با او قهر كنيد، و رختخوابتان را جدا سازيد، و اگر اين نيز مفيد واقع نشد، او را بزنيد. دليل بر اين كه رعايت تدريج و ترتيب لازم است اين است كه ترتيب نامبرده به حسب طبع نيز وسايل گوناگونى از كيفردادن است، هركس بخواهد كسى را كيفر كند طبيعتا اول از درجه ضعيف آن شروع مى كند، و سپس به تدريج كيفر را شديد و شديدتر مى سازد.

ظاهر جمله: «وَ اهْجُرُواهُنَّ فِى الْمَضاجِعِ» اين است كه بستر محفوظ باشد، ولى در بستر با او قهر كند، مثلاً در بستر پشت به او كند، و يا ملاعبه نكند، و يا طورى ديگرى بى ميل__ى خود را به او بفهماند، گو اينكه ممكن است با مثل اين عبارت جدا كردن بستر

حكم رفتار با زنان ناسازگار (87)

ني__ز اراده بش__ود، ول__ى بعي__د اس__ت، چون مضجع را به لف__ظ جمع آورده، اگ_ر منظور جداكردن «مَضْجَعْ» بوده باشد، ديگ__ر به حسب ظاه__ر احتي__اج نبود كلمه نامب__رده را به لفظ جمع بياورد.

در مجمع البيان در تفسير جمله: «فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُواهُنَّ فِى الْمَضاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ...،» از امام ابى جعفر عليه السلام روايت كرده كه فرمود: «هجر در مضاجع به اين است كه در رختخواب زن برود، ولى پشت خود را به او كند، و نيز در معناى زدن از آن جن__اب روايت كرده كه بايد با مسواك او را زد، (مسواك، چوب كوچكى بود كه براى

تميز كردن دندان بكار مى رفت.)

«فَاِنْ اَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبيلاً...،» يعنى اگر در اثر اعمال آن سه راه علاج به اطاعت شما درآمدند، ديگر عليه آنان بهانه جويى مكنيد، و با اينكه اطاعت شما مى كنند

(88) خانواده

براى اذيت و آزارشان دنبال بهانه نگرديد، و در آخر اين مطلب را تعديل مى كند به اينكه «اِنَّ اللّهَ كانَ عَلِيّا كَبيرا،» و اعلام مى دارد به اين كه مقام پروردگارشان على و كبير اس__ت، پس از ق__درت و تفوق__ى كه بر زنان خود دارن__د مغرور نشوند و سوء استفاده ننم__وده در اث__ر غ__رور ب____ه آنه___ا ظل__م و استع__لا و استكب__ار نكنن__د، و هم__واره به ي__اد عل_و مق_ام پروردگارشان باشن_د.

ه__ر دو طرف نزاع بناى داشته باشند، و عناد و لجبازى در كارشان نباشد خداى تعالى به وسيل__ه اين دو حَكَ__م بي__ن آن دو تواف__ق و اصلاح برق__رار مى كن__د، چون وقت__ى

(90) خانواده

دو ط__رف زم__ام اختي__ار خ__ود را به حكم خود بدهند (حكم__ى كه خودشان پسنديده ان_د،) قه__را توافق حاص__ل مى ش__ود.

ولى در آيه شريفه حصول توافق را به خداى تعالى نسبت داده، به اينكه سبب عادى يعن__ى اصلاح خواهى آن دو تسلي__م بودنشان در برابر حُكمى كه حَكَم ها مى كنند در كار هس__ت، و بايد نتيجه را به اين سبب نسب__ت بدهد، ليكن به خداى تعال__ى نسبت داد تا در ضم__ن بفهماند سب__ب حقيقى و آن كسى كه ميان اسب__اب ظاهرى و مسبب__ات آنه__ا رابط__ه برق__رار مى كند خداى تعال__ى است، او اس__ت كه هر حق__ى را به صاح__ب ح__ق م__ى ده_د، و در آخ_ر آي_ه مى فرم_ايد: «اِنَّ اللّ_هَ ك__انَ عَليم__ا خَبي__را.»

در كاف__ى به سند خ__ود از ابى بصي__ر از امام صادق عليه السلام رواي__ت كرده كه در تفسير جمل__ه: «فَابْعَثُوا حَكَما مِنْ اَهْلِهِ وَ حَكَما مِنْ اَهْلِها،» فرمود: اين دو حَكَم بايد با زن

ترس از جدائى، و حكم رفع اختلاف بين زن و شوهر (91)

و شوهر ش__رط كنند، كه ه__ر حُكم__ى كه كردن__د آن دو قب__ول كنند، اگر حك__م كردن__د كه باي__د از ه__م ج__دا شون__د، بپذيرن__د، و اگ__ر حك__م كردن_د كه باي_د با هم ب__اشن__د بپ__ذي__رن___د. (1)

از بى ميلى و يا سرگرانى شوهرش بيم دارد و بخل كه خدا به منظور حفظ و دفاع از حق در نهاد جانها نهاده در او تحريك شد، او و همسرش مجازند به منظور نوعى اصلاح از قسمتى از حقوق خود صرفنظر كنند و صلح در هر حال بهتر است، و اگر شما مردان احسان كنيد و رعايت تقوا بنمائيد خدا از آنچه مى كنيد باخبر است.» (128 / نساء)

سياق آيه دلالت دارد بر اينكه مراد از صلح و مصالحه كردن اين است كه زن از بعضى حقوق زناشوئى خودش صرفنظر كند تا انس و علاقه و الفت و توافق شوهر را جل__ب نمايد و به اين وسيل_ه از طلاق و جدائى جلوگيرى كند و بداند كه صلح بهتر است.

اگر شرط اصلاح را خوف نشوز و اعراض قرار داد، نه خود آن دو را، براى اين بود كه

خوف زن از بى ميلى و اعراض شوهر (93)

صل__ح موضوعش از زمانى تحق__ق مى يابد كه علامت ها و آثار ترس آور آن تحقق يابد.

«وَاُحْضِرَتِ الاَْنْفُسُ الشُّحَّ،» كلمه «شُح» به معناى بخل است، و جمله موردبحث مى خواهد اين حقيقت را خاطرنشان سازد كه غريزه بخل يكى از غرائز نفسانيه اى است كه خداى تعالى بشر را بر آن غريزه مفطور و مجبول كرده تا به وسيله اين غريزه منافع و مصالح خود را حفظ نمايد و از ضايع شدن آن دريغ كند، پس هر نفسى داراى شح و بخل هست و بخلش همواره حاضر در نزد او است، يك زن نسبت به حقوقى كه در زوجيت دارد يعنى در لباس و خوراك و بستر و عمل زناشوئى، بخل مى ورزد، يعنى از

تلف شدن و غصب ش__دن آن جلوگيرى مى كن__د، و يك مرد نيز در صورتى كه به زندگى كردن با همس__رش بى ميل باشد، از موافق__ت و محبت و اظه__ار علاق__ه به او بخل مى ورزد، در چني__ن صورتى حرجى بر آن دو نيست در اينكه بين خود صلح

(94) خانواده

برق__رار نماين__د، يعن__ى يك_ى از آن دو از پ__اره اى حق__وق خ__ود چشم پوش__ى كن__د.

«وَ اِنْ تُحْسِنُوا وَ تَتَّقُوا فَاِنَّ اللّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرا،» اين جمله موعظه اى است براى مردان كه ازطريق احسان و تقواتجاوزنكنند و متذكراين معناباشندكه خداى عزوجل ازآنچه مى كنند باخبر است، پس در معاشرت با زنان، جور و ستم نكنند و آنان را مجبور نسازندكه از حقوق حق خود چشم بپوشند، هرچند كه خود آنان مى توانند چنين كنند.(1)

خانواده

و همچنين كلام ديگرى كه كه در اين باره از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: زن لعبت اس__ت، هركس او را گرف__ت مراقب باش__د ضايعش نسازد، آرى رسول خدا صلى الله عليه و آله تعج__ب م__ى ك____رد از م____ردى ك__ه همس____رش را م__ى زن__د، و آنگ____اه ب__ا هم__ان دس__ت با وى معانق__ه مى كن__د.

در كاف__ى ني__ز به سن__د خود از ابى مري__م از ام__ام ابى جعف__ر عليه السلام رواي__ت كرده كه فرمود: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرم__ود: آيا تعجب نيس__ت كه كسى همسرش را بزند، و آنگ__اه با او دس__ت به گردن شود؟

امثال اين بيانات در احاديث بسيار زياد است، كه اگر كسى در آنها دقت كند نظريه اسلام درباره زنان را درك مى كند.

در تفسير عياشى از ابن مسلم از امام باقر عليه السلام روايت آورده كه فرمود:

روايات وارده در زمينه رفتار با همسران (97)

اميرالمؤمنين در مورد زنى كه به ازدواج مردى درآمده بود و مرد با او و كسان او شرط كرده بود كه اگر همسرى ديگر اختيار كند و از او كناره گيرى نمايد، و يا كنيزى بر سرش بگيرد خود به خود طالق باشد، چنين قضاوت كرد: كه شرط خدا قبل از شرط شما واجب الوفا است، و خداى تعالى قبل از اينكه شما چنين شرطى بكنيد بر عموم امت شرط كرد كه مرد اختيار گرفتن چهار همسر را دارد بنابراين شوهر اگر خواست مى تواند به شرط خود وفا كند و اگر خواست مى تواند او را طلاق ندهد، و همسر ديگرى نيز بگيرد، و يا كنيزى اختيار كند، و اگر او سر راهش را بگيرد، شوهر مى تواند قهر كند، و در بستر پشت به او بخوابد زيرا خداى

تعالى فرموده: «فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ،» و نيز درباره گرفتن كنيزان فرموده: «احل لكم مما ملكت ايمانكم،» و درباره رابطه زناشوئى فرموده: «وَ اللاّتى تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُواهُنَّ

(98) خانواده

فِى الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ فَاِنْ اَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبيلاً اِنَّ اللّهَ كانَ عَلِيّا كَبيرا.»

(ادام__ه اين مطالب را تحت عن__وان «فلسفه قيمومي__ت مردان بر زنان» و «جايگاه زن در اسلام» مطالعه فرمائيد. (1)

شنونده در تشخيص حقيقت عدل در بين زنان دچار حيرت شود.

كلمه عَدل به معناى حد وسط در بين افراط و تفريط است و تشخيص اين حد وسط از امور صعب و بسيار دشوار است و مخصوصا از اين جهت كه ارتباط با دل ها دارد، چون رعايت دوستى عادلانه در بين زنان و اينكه يك مرد به اندازه مساوى زنان خود را دوست بدارد، امرى ناشدن_ى است، چون به طور دائم از حيطه اختيار آدمى بيرون است.

لذا خداى تعالى بيان مى كند كه رعايت عدالت به معناى حقيقى آن در بين زنان و اينكه يك مرد حد وسط حقيقى دوستى را در بين زنان خود رعايت كند چيزى است كه هيچ انسانى قادر بر آن نيست، هرقدر هم كه در تحقق دادن آن حرص بورزد، پس آنچه در اين باب بر مرد واجب است اين است كه يكسره از حد وسط به يكى از دو طرف افراط و تفريط منحرف نشود و تا آنجا كه برايش ممكن است رعايت عدالت را بكند و

زندگى با همسران متعدد، با رعايت مساوات و عدالت (101)

مخصوصا مراقب باشد كه به طرف تفريط يعنى كوتاهى در اداى حق همسر خود منحرف نگردد و زن خود را بلاتكليف و مانند زن بى شوهر نگذارد كه نه شوهر داشته باشد و از شوهرش بهره مند شود و نه نداشته باشد تا بتواند همسرى ديگر اختيار نموده، و يا پى كار خود برود.

پس، از عدالت در بين زنان آن مقدارى كه بر مردان واجب است اين است كه در عمل و سلوك بين آنان مساوات و برابرى را حفظ كند، اگر حق يكى را مى دهد حق ديگرى

را نيز بدهد و دوستى و علاقمندى به يكى از آنان وادارش نكند كه حقوق ديگران را ضايع بگذارد، اين آن مقدار واجب از عدالت است و اما مستحب از عدالت اين است كه به همه آن__ان احسان و نيكى كند و از معاش__رت با هيچ يك از آنان اظه__ار كراهت و بى ميلى نكن__د و به هيچ يك بداخلاق__ى روا ندارد، همچنانك__ه سيره و رفت__ار رسول خدا صلى الله عليه و آله

(102) خانواده

با همسران__ش اينط__ور ب_ود.

و اين ذيل يعنى جمله: «فَلا تَميلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ،» خود دليل بر اين است كه منظور از جمله: «هرگز نمى توانيد بين زنان عدالت برقرار كنيد، هر چند كه بر اين معنا حرص بورزيد،» اين نيست كه قدرت بر عدالت را بطور مطلق نفى كند تا نتيجه اش اين باشد كه به انضمام آن با جمله: «فَاِنْ خِفْتُمْ اَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً،» ازدواج متعدد در اسلام لغو شود، همچنانكه بعضى از مفسرين اين نتيجه را گرفته و گفته اند: (جمله اول مى فرمايد: هرقدر هم كه كوشش كنيد و حرص بورزيد نمى توانيد بين چند زن رفتارى عادلانه داشته باشيد و جمله دوم مى فرمايد: اگر نتوانستيد عدالت برقرار كنيد به يك زن اكتفا كنيد، پس نتيجه حاصل از انضمام اين دو آيه اين مى شود كه تعدد زوجات در اسلام ممنوع و ملغى است،) و اين اشتباه بزرگى است، براى اينكه جمله: «فَلا تَميلُوا

زندگى با همسران متعدد، با رعايت مساوات و عدالت (103)

كُلَ الْمَيْلِ...،» مى فرمايد: چنان نباشد كه يكى از زن ها بطور كلى مورد اعراض شما واقع گشته، مثل زنى بشود كه اصلاً شوهر ندارد، و اين خود دليل بر اين است كه جمله: «هرگز نمى توانيد...،» مى خواهد عدالت واقعى

و حقيقى را نفى كند و بفرمايد شما نمى توانيد بين چند همسر عدالت واقعى را برقرار نموده (حتى علاقه قلبى خود را بين آنان بطور مساوى تقسيم كنيد،) پس آن مقدار عدالتى كه تشريع شده، عدالت تقريبى است، آن هم در مرحله رفتار نه در مرحله علاقه قلبى و عدالت تقريبى در مرحله رفتار امرى است ممكن (همچنانكه مى بينيم بسيارى از افراد با تقوا و متدين اين عدالت را رعايت مى كنند و رفتارى يكسان با همسران خود دارند، هرچند كه در دل يكى را از ديگ___ران بيشتر دوس__ت بدارند.)

سنت رسول خدا صلى الله عليه و آله و عملكرد مسلمانان به آن سنت در جلو چشم رسول خدا صلى الله عليه و آله

(104) خانواده

بود و آن جناب از رفتار مسلمانان با زنان متعدد خود اطلاع داشت و ايرادى به آنان نمى گرفت و همان سنت تا عصر حاضر در بين مسلمين برقرار و متصل مانده و همه اينها دليل بر بطلان آن توهم است.

علاوه بر اينكه توهم مذكور باعث مى شود بگوئيم: اول آيه تعدد زوجات كه مى فرمايد: «فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ،» صرف فرضى است عقلى كه در عالم خارج حتى يك مصداق هم ندارد و اين نظريه باطلى است كه كلام خداى سبح__ان اج__ل از مث__ل آن اس_ت.

خداى تعالى بعد از دستورات و نصايحى كه در امر معاشرت با زنان داشت با جمله: «وَاِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَاِنَّ اللّهَ كانَ غَفُورا رَحيما،» مردان را تشويق و ترغيب كرده به اينكه هرگاه امارات و نشانه هاى ناسازگارى را ديدند، بلادرنگ درصدد اصلاح برآيند

زندگى با همسران متعدد، با رعايت مساوات و عدالت (105)

و بيان فرموده كه اين اصلاح كردن

خود يكى از مصاديق تقوا است و تقوا هم به دنبال خود مغفرت و رحمت را مى آورد و اين جمله بعد از جمله: «وَالصُّلْحُ خَيْرٌ،» و بعد از جمل__ه: «وَ اِنْ تُحْسِنُ__وا وَ تَتَّقُ__وا...،» در حقيق__ت تأكي_دى است بعد از تأكيدى ديگر. (1)

دهند، و آنچه از محصول كارش موردنياز خودش است، به خود اختصاص دهد، و مازاد را در اختيار ساير افراد جامعه قرار داده، در مقابل از مازاد محصول كار ديگران آنچه لازم دارد بگيرد، اين آن معاشرتى است كه در نظر افراد جامعه معروف است، و اما اگر يك فرد از جامعه غير اين رفتار كند _ و معلوم است كه غير اين تنها يك فرض دارد _ و آن اين است كه ديگران به او ستم كنند و استقلال او در جزئيت براى جامعه را باطل نموده، تابع و غيرمستقل سازند، به اين معنا كه ديگران از حاصل كار او بهره مند بشوند، ولى او از حاصل كار ديگران بهره اى نبرد، و شخص او

(108) خانواده

را مورد استثنا قرار دهند.

و خداى تعالى در كتاب كريمش بيان كرده كه مردم همگى و بدون استثنا چه مردان و چه زنان شاخه هائى از يك تنه درختند، و اجزا و ابعاضى هستند براى طبيعت واحده بشريت، و مجتمع در تشكيل يافتن محتاج به همه اين اجزا است، همان مقدار كه محتاج جنس مردان است، محتاج جنس زنان خواهد بود، همچنان كه فرمود: «بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْ__ضٍ _ هم___ه از هميد.»

و اين حكم عمومى منافات با اين معنا ندارد، كه هريك از دو طايفه زن و مرد خصلتى مختص به خود داشته باشد، مثلاً نوع مردان داراى شدت و قوت باشند، و نوع زنان طبيعتا داراى رقت و عاطفه باشند، چون طبيعت انسانيت هم در حيات تكوينى و هم اجتماعيش نيازمند به ابراز شدت و اظهار قوت است، و هم محتاج به اظهار مودت و

حكم معاشرت شايسته

با زنان در جامعه اسلامى (109)

رحمت است، همچنانكه نيازمند به آن است كه ديگران نسبت به او اظهار شدت و قوت كنند و هم اظهار محبت و رحمت نمايند، و اين دو خصلت دو مظهر از مظاهر جذب و دفع عمومى در مجتمع بشرى است.

روى اين حساب دو طايفه مرد و زن از نظر وزن و از نظر اثر وجودى با هم متعادلند، هم چنانكه افراد طايفه مردان با همه اختلافى كه در شؤون طبيعى و اجتماعى دارند، بعضى قوى و عالم و زيرك و بزرگ و رئيس و مخدوم و شريف، و بعضى ديگر ضعيف و جاهل و كودن و مرئوس و خادم و پست اند، و همچنين تفاوت هائى ديگر از اين قبي__ل دارن__د، در عي__ن ح__ال از نظ__ر وزن و تأثي__رى ك__ه در ساختم__ان اين مجتم__ع بشرى دارند متعادلند.

پس مى توان گفت و بلكه بايد گفت كه اين است آن حكمى كه از ذوق مجتمع سالم و

(110) خانواده

دور از افراط و تفريط منبعث مى شود، از ذوق مجتمعى كه طبق سنت فطرت تشكيل شده و عمل مى كند و از آن منحرف نمى شود، اسلام نيز در آيه موردبحث و دستورات ديگر خواسته است انحراف جامعه را برطرف نموده، به طرف همان سنت فطرت بكشاند، بنابراين براى چنين جامعه اى هيچ چاره اى جز اين نيست كه حكم تسويه در معاشرت در آن جارى شود، و اين همان است كه به عبارت ديگر از آن به حريت اجتماعى و آزادى زنان و مردان تعبير مى كنيم، و حقيقت آن اين است كه انسان بدان جهت كه انسان است داراى فكر و اراده است، و نيز داراى اختيار

است، مى تواند آنچه برايش سودمند است از آنچه مضر است انتخاب كند، و در اين اختيارش استقلال دارد، و همين انسان وقتى وارد اجتماع مى شود، در آن حال نيز اختيار دارد، و ليكن در حدودى كه مزاحم با سعادت مجتمع انسانى نباشد، در اين چهار ديوارى استقلال در انتخاب را دارد، و هيچ مانعى

حكم معاشرت شايسته با زنان در جامعه اسلامى (111)

نمى توان__د از اختي__ار او جلو بگي__رد، و يا او را در انتخاب و اختيار تابع بى چون و چراى غير سازد.

اين معنا نيز منافات ندارد با اينكه بعضى از طبقات و يا بعضى از افراد از يك طبقه به خاطر مصالحى از پاره اى مزايا برخوردار و يا از پاره اى امتيازات محروم باشند. مثلاً مردان در اسلام بتوانند قاضى و حاكم شوند، و به جهاد بروند، و بر آنها واجب باشد نفقه زنان را بدهند، و احكامى ديگر از اين قبيل خاص آنان باشد، و زنان از آنها محروم باشند، و نيز كودكان نابالغ اقرارشان نافذ نباشد، و نتوانند مستقلاً معامله كنن__د، و مكل__ف به تكالي__ف اسلام نباشن__د، و امثال اين احك__ام كه در ب__اب حج__ر (و اف__رادى ك__ه از تصرف__ات مال__ى محجورن_د)، در كت_ب فقه__ى ذك__ر ش__ده اس__ت.

پس همه اين تفاوت ها خصوصيات احكامى است كه متوجه طبقات و اشخاصى از

(112) خانواده

مجتمع مى شود، و علتش اختلافى است كه در وزن اجتماعى آنان است، در عين اينكه هم__ه در اصل داشت__ن وزن انسان__ى و اجتم__اع__ى شريكن__د، چ__ون م__لاك در داشت__ن اصل وزن انس__ان بودن و داراى فك__ر و اراده ب__ودن اس_ت، كه در همه هست.

البته اين را هم بگوئيم كه اين

احكام اختصاصى مختص به شريعت مقدسه اسلام نيست، بلكه در تمامى قوانين مدنى و حتى در همه اجتماعاتى كه براى خود سنتى دارند ك__م و بيش يافت مى شود، هرچند كه قانون نداشته باشند، و زندگيشان جنگلى باشد، و ب__ا در نظ__ر گرفت__ن اين مطال__ب اگر بخواهي__م همه را در يك عب__ارت كوت__اه بگنجانيم جامع ترين آن عبارات جمله موردبحث است كه مى فرمايد: «وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» ك__ه بيان__ش گذش_ت.

و اما جمله: «فَاِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسىآ اَنْ تَكْرَهُوا شَيْئا وَ يَجْعَلَ اللّهُ فيهِ خَيْرا كَثيرا،» از

حكم معاشرت شايسته با زنان در جامعه اسلامى (113)

قبيل اظهار يك امر مسلم و معلوم، به صورت امرى مشكوك و محتمل است، تا غريزه تعصب را در شنونده تحريك نكند.

خواهى پرسيد چرا قرآن با تعبير ملايم خواست رسوم و تعصبات مخاطب را تحريك نكند؟ جوابش اين است كه مجتمع بشرى در آن روز يعنى در عصر نزول قرآن زن را در جايگاه و موقعيتى كه در متن واقع دارد، جاى نمى داد، و از اينكه زن را جزء اجتماع بشرى بداند كراهت داشت، و حاضر نبود او را مانند طبقه مردان جزء مقوم بشمارد، بلكه مجتمعاتى كه در آن عصر روى پاى خود ايستاده بودند، يا مجتمعى بود كه زن را موجودى طفيلى و خارج از جامعه انسانى و ملحق بدان مى دانست، ملحق دانستنش از باب ناچارى بود، چون مى خواست از وجودش استفاده كند، و يا مجتمعى بود كه او را انسان مى دانست، ولى انسانى ناقص در انسانيت، نظير كودكان و

(114) خانواده

ديوانگان، با اين تفاوت كه كودكان بالاخره روزى بالغ مى شوند، و داخل انسان هاى تمام عيار مى شوند، و ديوانگان نيز احتمالاً روزى

بهبودى مى يافتند، ولى زنان براى هميشه به انسانيت كامل نمى رسيدند، در نتيجه بايد براى هميشه در تحت استيلاى مردان زندگى كنند، و شايد اين كه در جمله: «فَاِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ...،» كراهت را به خود زنان نسب__ت داد، و فرم__ود: (اگ__ر از زن__ان كراه__ت داشتي__د،) و نفرم__ود: (اگر از ازدواج با زن__ان كراه__ت داشتي__د،) به خاط__ر اين ب__وده كه به اين معن_ا اشاره كرده باشد. (1)

مى كنند، و يا مى خواهند كفر و معصيت هاى بزرگ از قبيل بخل و خوددارى از انفاق در راه خدا را بر آنان تحميل كنند، چون دوست مى دارند شوهران بجاى علاقمندى به راه خ__دا و پيشرفت دين خ__دا و مواسات با بندگ__ان خدا، به اولاد و همس__ران خود

نهى از اجراى نظرات خلاف شرع همسران و فرزندان (117)

علاقمن__د باشند، و براى تأمي__ن آسايش آنان به دزدى و غصب مال مردم دست بزنند.

پس خداى سبحان بعضى از فرزندان و همسران را دشمن مؤمنين شمرده، البته دشمن ايمان ايشان، و از اين جهت كه دشمن ايمان ايشانند شوهران و پدران را وادار مى كنند دست از ايمان به خدا بردارند، و پاره اى اعمال صالحه را انجام ندهند، و يا بعضى از گناهان كبيره و مهلكه را مرتكب شوند، و چه بسا مؤمنين در بعضى از خواسته ه__اى زن و فرزن__د به خاط__ر محبتى كه به آن__ان دارند اطاعتش__ان بكنند، و ل__ذا در آي__ه شريفه مى فرمايد: از اين گونه زن_ان و فرزن__دان حذر كنيد، و رضاى آنه__ا را مقدم بر رض__اى خ_دا نگيريد!

«وَ اِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِروُا فَأِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ،» سه جمله «تَعْفُوا،» و «تَصْفَحُوا،» و «تَغْفِروُا» مى خواهند مؤمنين را تشويق كنند به اينكه اگر زن و

(118) خانواده

فرزندانشان آثار دشمنى مذكور را از خود بروز دادند، صرفنظر كنند، و در عين حال برحذر باشند كه فريب آنان را نخورند.

«اِنَّم_ا اَمْ_والُكُ_مْ وَ اَوْلادُكُ___مْ فِتْنَ____ةٌ وَ اللّ___هُ عِنْ__دَهُ اَجْ__رٌ عَظي___مٌ،» كلمه فتنه به معناى گرفتارى هايى است كه جنبه آزمايش دارد، و آزمايش بودن اموال و فرزندان به خاطر اين است كه اين دو نعمت دنيوى از زينت هاى جذاب زندگى دنيا

است، نفس آدمى به سوى آن دو آن چنان جذب مى شود كه از نظر اهميت همپايه آخرت و اطاعت پروردگارش قرار داده، رسما بر سر دو راهى قرار مى گيرد، و بلكه جانب آن دو را مى چرخاند، و از آخرت غافل مى شود، همچنان كه در جاى ديگر فرمود: «اَلْمالُ وَالْبَنُونَ زينَةُ الْحَيوةِ الدُّنْيا.» (46 / كهف)

و تعبير آيه موردبحث كنايه از نهى است، مى خواهد از غفلت از خدا به وسيله مال و

نهى از اجراى نظرات خلاف شرع همسران و فرزندان (119)

اولاد نهى كند، و بفرماي__د: با شيفتگى در برابر م__ال و اولاد جان__ب خ__دا را رها نكنيد، با اينكه نزد او اجرى عظيم هست. (1)

1- المي___________زان ج: 19 ص: 515 .

(120) خانواده

براى فرزندان خود دايه بگيريد، اگر فردى را كه در نظر مى گيريد به شايستگى به او حقى بدهيد گناهى بر شما نيست، از خ__دا بترسي__د و بداني__د كه خداى بين__اى اعم__ال شم_ا است.» (233 / بقره)

(122) خانواده

حكم درآيه شريفه تنها درمورد «والِدِه» و «وَلَد» و «مَوْلُودٌلَه» يعنى والد تشريع شده است، و امااينكه چرا بجاى والد كلمه «مَوْلُودٌ لَه» (آن كس كه فرزند براى او متولدشده،) را به كار برده؟ براى اين بوده كه به حكمت حكمى را كه تشريع كرده اشاره نموده باشد، يعنى بفهماند پدر به علت اينكه فرزند براى او متولد مى شود و در بيشتر احكام زندگيش ملحق به اوست _ البته در بيشترش نه همه احكام كه بيانش در آيه تحريم خواهد آمد. ناگزير مصالح زندگى و لوازم تربيت و از آن جمله خوراك و پوشاك و نفقه مادرى كه او را شير مى ده__د به عه__ده او است، و اين ه__م به عه__ده مادر او اس__ت كه پ__در فرزن__د را ض__رر نزن__د، و آزار نكن__د، ب__راى اينكه فرزن__د براى پ__درش متول__د شده است.

حكم شير دادن به بچه، و وظايف والدين (123)

ح__ق مطلب در مسأله فرزن_د اين است كه نظ__ام تكوين فرزند را ملحق به پدر و م__ادر، هردو مى كن__د، براى اينك__ه هست__ى فرزند مستن__د به هر دوى آنه__ا است، و اما اعتبار اجتماع__ى البته در اين باره مختل__ف است، بعضى از امت ه__ا فرزند را ملح__ق به م__ادر مى دانن__د، و بعض__ى به پ__در، و آيه شريف__ه، نظريه دوم را معتب__ر شمرده و ب__ا تعبي_ر از پ_در ب_ه «مَ_وْلُ_ودٌ لَ__ه» ب_ه اي__ن اعتب_ار اش__اره ك__رده اس__ت.

در تفسير عياشى در ذيل آيه: «وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ اَوْلادَهُنَّ...،»

از امام صادق عليه السلام روايت آمده كه اين آيه را تلاوت كرد، سپس فرمود: فرزند، مادام كه شير مى خورد متعلق به پدر و مادر است، و هر دو بالسويه با فرزندشان مرتبطند، ولى همينكه از شير گرفته شد پدر از مادر و بستگان وى به او نزديكتر و سزاوارتر است، و اگر پدر، زنى را پيدا كند كه با روزى چهار درهم او را شير بدهد، و مادر گفت من پنج درهم مى گيرم، پدر

(124) خانواده

قانونا مى تواند فرزند را از همسرش بگيرد، و به دايه بدهد، ليكن اين عمل اخلاقا درست نيس__ت، و نوعى اجبار و خشون__ت نسبت به فرزن__د است، و او را در دامن مادرش باق__ى گذاشت___ن ب_ه لط_ف و مهربان__ى و م__دارا نزدي__ك است.

مادر مطلقه (127)

اَرادا فِصالاً...،» اين معنا را مى رساند.

مَوْلُ__ودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ: نه زن به وسيله فرزن__دش به ضرر و حرج مى افتد، و نه پدر!»

پس در جمله موردبحث، هم حكم تشريع مراعات شده، و هم حكم تكوين، يعنى هم فرموده، از نظر تكوين، فرزند هم مال پدر و هم مال مادر است، و از طرفى ديگر فرموده: از نظر تشريع و قانون، فرزند تنها از آن پدر است.

نزد او دارند از دادنش مض_ايقه نكن__د، و ورثه نباي__د بر آن ك__ودك سخ__ت بگيرن__د.

نداشته باشد، و يا جهاتى ديگر، البته همه اين ها در صورتى است كه مرد به خوبى و خوش__ى آنچه را كه زن استحق__اق دارد به او بده__د، و در همه موارد منافاتى با حق

(134) خانواده

زن نداشت__ه باش__د، و قي__د «اِذا سَلَّمْتُ__مْ مااتَيْتُ_مْ بِالْمَعْ__رُوفِ،» همي_ن را مى رس_ان_د.

«وَاتَّقُوااللّهَ وَاعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ!»

در اين جمله، امر به تقوا مى كند و اينكه اين تقوا به اصلاح صورت اين اعمال باشد، چون احكام نامبرده همه امورى بود مربوط به صورت ظاهر، و لذا دنباله جمله فرمود: و بدانيد كه خدا بدانچه مى كنيد بينا است...، به خلاف ذيل آيه قبلى يعنى آيه «وَ اِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ...،» (231/بقره) ك__ه در ذي__ل آن فرم__ود: از خدا پروا كنيد، و بداني__د ك__ه خ__دا به ه_ر چي__زى دان__ا اس____ت!

ب__راى اينكه آيه نامبرده مشتمل بود بر جمله: «وَ لا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرارا لِتَعْتَدُوا،» (231 / بقره) و معلوم است كه ضرار و دشمنى سبب مى شود كه از ظاهر اعمال تجاوز نم__وده، به نيت نيز سراي__ت كند، و در نتيج__ه پاره اى از دشمنى هاي__ى كه در

بازگرفتن بچه از شير (135)

ص__ورت عم__ل ظاه__ر نيس_ت انجام دهد، دشمنى هائى كه بعدها اثرش معلوم گردد.(1)

1- الميزان ج: 2 ص: 360 .

(136) خانواده

فن اصول بيان شده است.

اسلام معناى طهارت و نجاست را معتبر شمرده، و همچنين طهارت و نجاست مادى و معنوى هردو را پذيرفته، بلكه در معارف كليه و در قوانين مقرره نيز سرايت داده، بعضى قوانين را طاهر، و بعضى را نجس خوانده، از آن جمله مى فرمايد: «وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتّى يَطْهُرْنَ،» (222 / بقره) كه منظور از اين طهارت پاكى از حيض است، و «وَ ثِيابَكَ فَطَهِّرْ،» (4 / مدثر) و «لكِنْ يُريدُ لِيُطَهِّرَكُمْ،» (6 / مائده) و «اُولآئِكَ الَّذينَ لَمْ يُرِدِ اللّهُ اَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ،» (41 / مائده) و «لا يَمَسُّهُ اِلاَّالْمُطَهَّ_روُنَ»(79 / واقعه).

شريعت اسلام همچنين يك عده چيزهائى را نجس شمرده، مانند:

_ خ__ون، ب__ول، غائ_ط، و منى _ از انس__ان و بعض__ى حيوان__ات،

_ و پ_____اره اى حيوان______ات زن______ده چ_______ون خ________وك،

(138) خانواده

و حك__م ك__رده به اينك_ه در نم__از و خوردن و نوشي__دن از آنه__ا اجتن__اب ش__ود.

و ام____ورى را ه____م طه______ارت خ___وان____ده، م____انن_______د:

_ شستشوى جامه و بدن ازنجاستى كه به آنهابرخورده كه آن راطهارت خبيثه خوانده،

و طهارت با وضو و غسل آنطور كه در كت__ب فقهى ش__رح داده ش__ده به دست مى آيد و آن را طهارت حدثيه خوانده.

اس__لام دين توحي__د است، و تمام__ى فروع آن به هم__ان اصل واح__د برمى گ__ردد، و آن اص____ل واح__د اس__ت، ك__ه در تم__ام___ى ف____روع دي__ن منتش__ر ش__ده اس__ت.

از اينجا روشن مى گردد كه اصل توحيد، طهارت هم هست، طهارت كبرا نزد خداى سبحان، و بعد از اين طهارت كبرا و اصلى، بقيه معارف كليه نيز طهارت هائى است براى انسان، و بعد از آن معارف كليه اصول اخلاقى فاضله نيز طهارت باطن از رذائل است، و

پاكيزگى از نظر اسلام، و پاكيزگى در

زناشوئى (139)

بعد از اصول اخلاقى احكام عملى نيز كه به منظور صلاح دنيا و آخرت بشر تشريع شده طهارت هائى ديگر است، و آيات مذكوره نيز بر همين مقياس انطباق دارد، هم آيه: «يُريدُ لِيُطَهِّرَكُمْ،» (6 / مائده) و هم آيه: «وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرا،» (33 / احزاب) و هم آيات ديگرى كه در معناى طهارت وارد شده است.

اينكه منظور از: «آنجائى كه خدا دستور داده،» همان

(144) خانواده

مجراى خون است، كه در آخر آيه است، خود قرينه است بر اينكه جمله: «فَاعْتَ_زِلُوا،» و جمل__ه دوم يعن__ى «وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ» جنبه كناي__ه دارند، نه تصريح، و مراد از آمدن زنان و نزديكى با ايشان نزديك__ى از محل خون است فقط، نه مطلق مخالط__ت و معاش__رت، و نه مطل__ق تمت__ع و لذت گي__رى از آن__ان.

پس معلوم شد اسلام در مسأله حيض زنان راه وسط را اتخاذ كرده، راهى ميانه در بين تشديد تمامى كه يهود اتخاذ كرده، و در بين اهمال مطلقى كه نصارا پيش گرفته اند، و آن راه ميانه اين است كه مردان در هنگام عادت زنان از محل ترشح خون نزديكى نكنند، و تمتعات غير اين را مى توانند ببرند.

يا غسل كردن زن، نزديكى كردن با او جايز است، و اين ادبى است الهى و لايق به قرآن كريم!

و اگر امر نامبرده را مقيد كرد به قيد «اَمَرَكُمُ اللّهُ،» براى اين بود كه آن ادب را تكميل كرده باشد چون عمل جماع در نظر بدوى امرى است لغو و لهو، لذا آن را مقيد كرد به امر خ__دا، و با اين قي__د از امورى ق__رارش داد كه خ__دا تكوينا به آن ام__ر كرده، تا دلالت كند بر اينك__ه جماع يكى از ام__ورى است كه تمامي__ت نظام نوع انسان__ى هم در حياتش و هم در بقاي__ش منوط به آن اس__ت، پس سزاوار نيس__ت چنين ام__رى را بازيچ__ه ق__رار داد، بلك__ه باي__د از دي_دگ__اه يكى از اص__ول نوامي__س تكويني__ش نظ__ر ك__رد .

و آيه شريفه: «فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ اَمَرَكُمُ اللّهُ...،» از نظر سياق شباهت به آيه شريفه:

اوقات مجاز آميزش (147)

«فَ_الاْنَ باشِ_رُوهُنَّ وَ ابْتَغُ_وا ما كَتَ_بَ اللّهُ لَكُمْ،» (187 / بقره) و آيه: «فَأْتُوا حَرْثَكُمْ اَنّى شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوالاَِنْفُسِكُمْ،» (223 / بقره) دارد، پس از اين شباهت چنين به نظر مى رسد كه م__راد از امر به آمدن در آيه موردبحث، امر تكوينى است، كه خلقت و تكوين انسان هم بر آن دلال__ت دارد، چون خلقت__ش مجهز به اعضائ__ى است كه اگر مسأل__ه تناس__ل نبود اعضائ__ى زاي__د و بيه__وده بود، و نيز مجه__ز به قوائى اس__ت كه انس__ان را به عم__ل زناشوئ__ى دع__وت مى كند، تا نسل بش__ر قطع نگردد، پس امر نامبرده امر شرعى نيس__ت، همچنانكه منظ__ور از كتاب__ت در جمله: «وَ ابْتَغُ_وا ما كَتَ_بَ اللّهُ لَكُمْ،» نيز همين مسأله توال__د و تناسل است، و اين معن__ا

به خوب__ى از آيه استف__اده مى شود.

بعضى از مفسرين به اين آيه استدلال كرده اند بر اينكه جمع شدن با زنان از عقب حرام است، ولى استدلال بسيار سست و ناپسند است، براى اينكه منشأ و اساس آن يكى

(148) خانواده

از دو پندار است، كه هر دو غلط است، يا گمان كرده اند كه مفهوم: «پس نزد ايشان شويد از آنج__ا كه خ__دا دستور داده،» اين است كه از عقب نزدي__ك نشويد، كه اين مفه__وم لقب است، و قطعا حجت نيس__ت و اين عب__ارت كه فرمان تكوين__ى خدا به اينكه بايد نسل بشر حفظ شود با نزديكى از جلو اطاعت مى شود، هيچ ربطى به حليت و حرمت ساير اقسام نزديكى ندارد.

چند حكم آمده، يكى دورى كردن از جماع در حال حيض، و يكى

(150) خانواده

انج_ام اين عمل در غير آن حال، و از آنجائ__ى كه توابين و متطهرين در جمله موردبحث مطل_ق آم_ده، تمام_ى مراتب توب_ه و طهارت را به بيان_ى كه گذش__ت شام__ل مى ش__ود.

و چون كلمه «تَوّابين» صيغه مبالغه و به معناى كسى است كه بسيار توبه مى كند، بعيد نيست اين مبالغه را از كلمه متطهرين نيز استفاده كنيم، در نتيجه كثرت در توبه و طهارت از هر جهت استفاده شود، هم كثرت از جهت نوع توبه و طهارت، و هم از جهت عدد آن دو، آن وقت معنا چنين مى شود كه خدا همه انواع توبه را دوست مى دارد، چه اينك__ه با استغفار باشد و چه اينك__ه با امتثال همه اوامر و نواهى او باشد، و چه با معتقد شدن به همه اعتقادات حقه باشد، و نيز خدا هم__ه انواع تطهر را دوست مى دارد، چه اينكه با گرفتن وضو و انجام غسل باشد، و چه اينكه با انجام اعم__ال صالحه باشد، و چه اينك__ه با كسب علوم حقه باش__د، هم همه اين ان__واع توبه و تطهر را دوست

اهميت پاكيزگى از نظر خدا (151)

مى دارد، و هم تكرار آن دو را.

بقره)

(152) خانواده

نسبت زنان به جامعه انسانى نسبت كشتزار است به انسان كشت كار، همانطور كه كشتزار براى بقاى بذر لازم است، و اگر نباشد بذرها به كلى نابود مى شود، و ديگر غذائى براى حفظ حيات و ابقاى آن نمى ماند، همچنين اگر زنان نباشند نوع انسانى دوام نمى يابد، و نسلش قطع مى شود.

آرى خداى سبحان تكون و پديد آمدن انسان، و يا بگو به صورت انسان درآمدن ماده را تنها در رحم مادران قرار داده، و از سوى ديگر طبيعت مردان را طورى قرار داده كه متمايل و منعطف به سوى زنان است با اينكه مقدارى از آن ماده اصلى در خود مردان هم وجود دارد، و در نتيجه ميان دو دسته از انسانها مودت و رحمت قرار داده و چون چنين بوده قطعا غرض از پديدآوردن اين جذبه و كشش، پديدآوردن وسيله اى بوده براى بقاى نوع، پس ديگر معنا ندارد، آن را مقيد به وقتى و يا محلى معين نموده، از

همسران شما كشتزار شمايند! (153)

انج__ام آن در زمانى و مكانى ديگ__ر منع كند، بله مگر آنك__ه در يك مورد خاص انجام اي__ن عمل مزاح__م با ام__رى ديگر ش__ود، امرى كه فى نفسه واجب بوده، و اهمالش جايز نباشد، و با اين بيان معن__اى جمل_ه: «وَ قَدِّمُوالاَِنْفُسِكُمْ،» به خوبى روشن مى شود.

به مردان و زن__ان هر دو، واداشتن انسان ها به ازدواج و تناسل است، تا نوع بشر در زمين باقى بماند، و اين هم معل__وم است كه غرض خداى سبحان از بقاى نوع بشر در زمين، بقاى دي__ن او، و ظهور توحي__د و پرستش او اس__ت، و براى اين اس__ت كه جوامع بشرى باشن__د ت__ا ب__ا تق__واى عم__وم__ى خ__ود او را بپ__رستن__د، همچن__انك__ه ف__رم__ود: «وَ ما خَلَقْ__تُ الْجِ__نَّ وَ الاِْنْ__سَ اِلاّ لِيَعْبُ_دُونِ» (56 / ذاريات).

بنابراين اگر دستوراتى مى دهد كه با حيات آنان و بقايشان مرتبط است، براى اين است كه به اين وسيله آنان را به عبادت پروردگارشان برساند، نه براى اينكه بيشتر به دني__ا بگروند، و در شهوات شكم و فرج فرورفته، در وادى غى و غفلت سرگردان شوند.

پس مراد از جمله: «و براى خود مقدم بداريد،» هرچند مسأله توالد و تقديم داشتن

روابط زناشوئى صالح: فرزند صالح و توشه آخرت (155)

افرادى جديدالوجود به بشريت و جامعه است، بشريتى كه همه روز افراد زيادى از آن دستخوش مرگ و فنا مى شود، و به مرور زمان عددش نقصان مى پذيرد، و ليكن اين مطلوبيت فى نفسه نيست غرض به خود توالد تعلق نگرفته، بلكه براى اين است كه با توالد و آمدن افرادى جديد به روى زمين ذكر خداى سبحان در زمين باقى بماند، و افراد صالحى داراى اعمال صالح پديد آيند، تا خيرات و مثوباتشان هم عايد خودشان شود، و ه__م عايد پدرانى كه باع__ث پديد آمدن آنان شدند، همچنانكه فرمود: «وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ اثارَهُمْ.» (12 / يس)

بيانى كه از نظر خواننده گذشت اين احتمال را تأييد مى كند كه مراد از تقديم براى خ__ود،

از پيش فرست__ادن اعمال صالح است، براى روز قيامت، همچنانكه در جائى ديگ__ر فرم__وده: «يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ م_ا قَدَّمَتْ يَداهُ،» (40 / نبأ) و نيز فرموده:

(156) خانواده

«وَماتُقَدِّمُوا لاَِنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِ_دوُهُ عِنْدَاللّ__هِ هُوَ خَيْ__را وَ اَعْظَ_مَ اَجْرا.» (20 / مزمل)

پس جمله: «وَ قَدِّمُوالاَِنْفُسِكُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا اَنَّكُمْ مُلاقُوهُ،» از نظر سياق نظير آيه: «يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللّهَ اِنَّ اللّ_هَ خَبي_رٌ بِم___ا تَعْمَلُونَ» (18 / حشر) مى باشد.

پ__س م__راد از جمل__ه موردبحث (و خدا دانات__ر است)، تقدي__م عمل صال__ح و تقدي__م اولاد به اين امي__د است ك__ه اولاد ني__ز اف__رادى صال__ح براى جامع__ه باشن__د.

و م__راد از جمل__ه: «وَ اتَّقُوا اللّهَ...،» تق__وا به صورت عمل صالح در خصوص نزديك__ى با ح__رث است، و خلاص__ه مى خواه__د بفرمايد: در نزديكى با زن__ان از حدود خدا تعدى نكنيد و پاس حرمت خدا را بداري__د، و مح_ارم خ_دا را هتك مكنيد!

و مراد از جمله: «وَ اعْلَمُوا اَنَّكُمْ مُلاقُوهُ...،» تشويق به تقوا و شكافتن معناى آن است،

روابط زناشوئى صالح: فرزند صالح و توشه آخرت (157)

مى فرمايد: از روز لقاى الله و سوء حساب بترسيد، همچنانكه در آيه سوره حشر هم كه مى فرمود:«وَاتَّقُوااللّهَ اِنَ اللّهَ خَبيرٌ بِماتَعْمَلُونَ...،»تقوا به معناى ترس ازخداست، و اطلاق كلمه «بدانيد» و اراده لازمه آن كه همان مراقبت و تحفظ و اتقا باشد، امرى است كه در كلام شايع است، از آن جمله خداى عزوجل فرموده: «وَاعْلَمُوآا اَنَّ اللّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِه،» (24 / انفال) كه منظور از آن لازمه آن است، كه همان تقوا باشد، يعنى بترسيد و پروا داشته باشيد، از حائل شدن خدا

ميان شما و دلهايتان، و چون عمل صالح و ترس از روز حس__اب از لوازم خاص_ه ايمان بود، لذا در آخر كلام فرمود: «وَ بَشِّرِالْمُؤْمِنينَ.» (1)

1- الميزان ج: 2 ص: 310 .

(158) خانواده

كه زن محاسن و زيبايى هاى خ__ود را كه باي__د بپوشان__د، اظه__ار كند.

اين آيه در معناى استثنايى است از عموم حكم حجاب، و معنايش اين است كه بر هر زنى حجاب واجب است الا زنان مسن، كه مى توانند بى حجاب باشند، البته در صورت_ى كه كرشمه و تبرج نداشته باشند.

و جمله «وَ اَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ،» كنايه است از خودپوشى، يعنى همين زنان سالخورده نيز اگر خود را بپوشانند بهتر از برهنه بودن است، و جمله «وَ اللّهُ سَميعٌ عَلي__مٌ،» تعليل حكمى است كه تشري__ع كرده، و معنايش اين است كه خدا شنوا است

(162) خانواده

آنچ__ه را ك__ه زن__ان ب__ه فط__رت خود درخواست__ش را دارن__د، و دانا اس__ت به احكامى كه به آن محتاجند. (1)

آن امر اين نهى را ه__م اف__اده مى كن__د و چون مطل__ق است، نگاه به زن اجنب__ى را بر م__ردان، و نگ__اه به مرد اجنب__ى را بر زن__ان تحري__م فرم_وده اس_ت.

(164) خانواده

برادران و يا خواهرزادگان و يا برادرزادگان و يا زنان و يا آنچه مالك آن شده اند يا افراد سفيه كه تمايلى به زن ندارند و يا كودكانى كه از اسرار زنان خبر ندارند، و مبادا پاى خويش را به زمين بكوبند تا آنچه از زينتشان كه پنهان است ظاهر شود. اى گ__روه مؤمن_ان همگ_ى به س_وى خدا توبه بريد شايد رستگار شويد.» (31 / نور)

براى زنان هم جايز نيست نظر كردن به چيزى كه براى مردان جايز نيست، و بر ايش__ان هم واجب است كه ع__ورت خود را از اجنب__ى _ چه م__رد و چه زن _ بپوشانن__د.

نهى زنان از ظاهر كردن مواضع زينت خود

(168) خانواده

«وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ اِلاّ ماظَهَرَمِنْها،» مراد از زينت زنان، مواضع زينت است، زيرا اظهارخود زينت ازقبيل گوشواره و دست بند حرام نيست، پس مرادازاظهار زينت، اظهار محل آن ها است. خداى تعالى از اين حكم آنچه را كه ظاهر است استثناء كرده است. و در رواي_ت آمده كه مقص__ود از آنچه ظاهر است ص_ورت و دو كف دست و قدمها مى باشد.

جماعت اطفالى كه بر عورت هاى زنان غلبه نيافته اند يعنى آنچه از امور زنان كه مردان ازتصريح به آن شرم دارند، اطفال زشتى آن رادرك نمى كنند، و اين به طورى كه ديگران هم گفته اند كنايه از حد بلوغ است.

به وى عرض كردم: زنى كه به انسان محرم نيست چه مقدار نگاه به او حلال است، فرمود: صورت و كف دو دست، و دو قدمها.

و در قرب الاسناد حميرى از على بن جعفر از برادرش موسى بن جعفر عليه السلام نقل كرده كه به آن جناب عرضه داشتم: براى مرد چه مقدار جايز است كه به زن غيرمحرم نگاه

(174) خانواده

كن__د؟ فرمود: ص___ورت و كف دست و محل سوار (دستبند).

و در كافى به سند خود از عبادبن صهيب روايت كرده كه گفت از امام صادق عليه السلام شني__دم مى فرم__ود: نظر كردن به سر اه__ل تهامه، و اع__راب باديه و همچنين اهل سواد و عل_وج (كفار) عيب__ى ندارد، چون اگر ايش__ان را نه__ى كنى منته__ى نمى شون_د.

و ني__ز فرمود: زن ديوان__ه و كم عق__ل، كه نگاه ك__ردن به م__وى او و به بدن__ش عيب__ى ن_دارد در صورت__ى است كه نگ__اه عم__دى نباش___د.

مؤل__ف: گوي__ا مقص__ود ام__ام عليه السلام از جمل__ه «در ص__ورت__ى كه عم__دى نب__اش__د،» ريب___ه و شه___وت اس__ت.

و در خصال است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: يا على اولين نظ__رى ك_ه به زن اجنبى كنى عيب__ى ندارد، ولى نظر دوم مسؤوليت دارد و جايز نيست.

روايات وارده درباره حجاب و رفتار با نامحرمان (175)

مؤلف: نظير اين روايت را الدر المنثور از جمعى از اصحاب جوامع حديث از بريده از آن جناب نقل كرده، كه عبارتش چنين است: رسول خدا صلى الله عليه و آله به على فرمود: دنبال نگاه به نامحرم__ان نگاه__ى ديگر مك__ن، كه اولى براي__ت بس است، و دوم_ى را حق ن_دارى.

و در جوامع الجامع از ام سلمه روايت آورده كه گفت: نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله بودم،

و ميمونه هم حاضر بود، كه پسر ام مكتوم آمد، و اين در موقعى بود كه ما را به حجاب امر فرموده بود، به ما فرمود: در پرده شويد، عرضه داشتيم يا رسول اللّه ابن ام مكتوم كه ن_ابين__ا است ما را نمى بين__د؟ فرم__ود آيا شما هم نابينايي_د؟ مگر شم_ا او را نمى بينيد؟

مؤل__ف: اي__ن را ال__در المنث__ور ه__م از اب__ى داوود و ترم__ذى و نسائ__ى و بيهق__ى از ام سلم___ه نق__ل كرده اند.

و در فقيه آمده كه حفص ابن البخترى از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود:

(176) خانواده

سزاوار نيست براى زن كه در برابر زنان يهود و نصارى برهنه شود، چون مى روند و نزد شوهران خ__ود تعريف مى كنند.

و در مجم__ع البي__ان در ذيل جمل__ه: «اَوْ ما مَلَكَ__تْ اَيْمانُهُ__نَّ،» گفته اس__ت كه بعضى گفته ان__د: منظ__ور از آن غ__لام و كنيز، از بردگ__ان است، و اين قول از امام ص__ادق عليه السلام ه__م روايت شده است.

و در كاف__ى به سند خود از عب__دالرحمان ب__ن ابى عب__داللّه رواي__ت كرده ك__ه گفت: از آن جن__اب پرسيدم: منظور از «غَيْ_رِ اُولِى الاِْرْبَ_ةِ،» كيست؟ فرمود: احمق و اشخاص تحت ولايت غير، كه زن نمى خواهند. (1)

1- المي______________زان ج: 15 ص: 155 .

روايات وارده درباره حجاب و رفتار با نامحرمان (177)

تَدْخُلُوها حَتّى يُؤْذَنَ لَكُمْ وَ اِنْ قيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ اَزْكى لَكُمْ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَليمٌ،»

«و اگر كسى را در خانه نيافتيد داخل نشويد تا شما را اجازه دهند، و اگر گفتند برگردي__د برگرديد كه اين براى شم__ا پاكيزه تر است و خ__دا به اعمالى كه مى كنيد دان_ا اس_ت،» (28 / نور)

«لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ اَنْ تَدْخُلُوا بُيُوتا غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فيها مَتاعٌ لَكُمْ وَ اللّهُ يَعْلَمُ ما تُبْدوُنَ وَ ما تَكْتُمُونَ،»

«و اما درخانه هاى غيرمسكونى براى شما گناهى نيست كه به خاطر كالايى كه در آن

نهى از نظر به اسرار داخلى خانه هاى مردم (179)

داري__د داخل شويد و خدا آنچه را كه آشكار و يا پنهان كنيد مى داند.» (29 / نور)

استيناس براى داخل شدن به خانه ها به وسيله نام خدا بردن، و يا، يا اللّه گفتن، يا تنحنح كردن (صرفه مصنوعى) و امثال آن است، تا صاحب خانه بفهمد كه شخصى مى خواه_د وارد شود، و خ__ود را براى ورود او آم__اده كند، چه بسا مى شود كه صاح__ب خانه در حال__ى ق__رار دارد كه نمى خواه__د كسى او را به آن ح__ال ببين__د، و يا از وضع__ى ك_ه دارد باخبر شود.

از اينجا معلوم مى شود كه مصلحت اين حكم پوشاندن عورات مردم، و حفظ احترام ايمان است، پس وقتى شخص داخل شونده هنگام دخولش به خانه غير، استيناس كند، و صاحب خانه را به استيناس خود آگاه سازد، و بعد داخل شده و سلام كند، در حقيقت او

(180) خانواده

را در پوشان__دن آنچه بايد بپوشاند كمك ك__رده، و نسب_ت به خود ايمنى اش داده است.

و معلوم است كه استمرار اين شيوه پسنديده، مايه استحكام اخوت و الفت و تعاون عمومى

بر اظهار جميل و ستر قبيح است و جمله «ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّروُنَ،» هم اشاره به همين فوايد است، يعنى شايد با استمرار بر اين سيره متذكر وظيفه خود بشويد، كه چه امورى را بايد رعايت كنيد، و چگونه سنت اخوت را در ميان خود احياء سازي__د، و در سايه آن، قل__وب را با هم مألوف نم__وده، به تمامى سعادت ه__اى اجتماعى برسيد.

«فَاِنْ لَمْ تَجِدوُا فيها اَحَدا فَلا تَدْخُلُوها حَتّى يُؤْذَنَ لَكُمْ...،» يعنى اگر دانستيد كه احدى در خانه نيست _ البته كسى كه اختيار دار اجازه دخول است _ پس داخل نشويد تا از ناحي_ه مالك اذن، به شما اجازه داده شود.

نهى از نظر به اسرار داخلى خانه هاى مردم (181)

و منظور اين نيست كه سر به داخل خانه مردم كند، اگر كسى را نديد داخل نشود، چون سياق آيات شاهد بر اين است كه همه اين جلوگيرى ها براى اين است كه كسى به عورات و اسرار داخلى مردم نظر نيندازد.

اين آيه شريفه حكم داخل شدن در خانه غير را در صورتى كه كسى كه اجازه دهد در آن نباش__د بي__ان ك__رده، و آي__ه قبل__ى حك__م آن فرض__ى را بي__ان مى كرد كه اجازه دهنده اى در خانه باشد، و اما حكم اين صورت كه كسى در خانه باشد ولى اجازه ندهد، بلكه از دخول منع كند آيه «وَ اِنْ قيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ اَزْكى لَكُمْ وَاللّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلي__مٌ،» آن را بي__ان ك_رده است.

«لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ اَنْ تَدْخُلُوا بُيُوتا غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فيها مَتاعٌ لَكُمْ...،» اين آيه تجويز مى كن__د داخل شدن در خانه هاي__ى را كه براى استمت__اع بنا شده و كسى در آن

(182) خانواده

سكون__ت طبيع__ى ندارد، مانن__د كاروانسراه__ا و حمامه__ا و آسيابها و امث__ال آن، زي__را همين كه ب__راى عموم ساخت_ه ش__ده است خ__ود اذن عام براى داخل شدن است.

تنحن_ح بگويد السلام عليك__م آيا داخل شوم؟ آن مرد شنيد و همينطور گفت. پس فرم___ود: داخل شو.

و در الدر المنثور است كه ابن مردويه از عباده بن صامت روايت كرده كه شخصى از رسول خدا صلى الله عليه و آله پرسيد: چرا در هنگام ورود به خانه ها بايد استيذان كرد؟ فرمود: كسى كه قبل از استيذان و سلام كردن چشمش داخل خانه مردم شود خدا را نافرمانى ك__رده، و ديگر احترامى ندارد، و مى شود اذنش نداد.

و در تفسير قمى در ذيل آيه: «فَاِنْ لَمْ تَجِدوُا فيها اَحَدا فَلا تَدْخُلُوها حَتّى يُؤْذَنَ لَكُمْ،» گفته: امام فرمود: معنايش اين است كه اگر كسى را نيافتيد كه به شما اجازه دخول دهد داخل نشويد، تا كسى پيدا شود و به شما اجازه دهد.

روايات وارده درباره روابط خانوادگى (185)

و در همان كتاب در ذيل آيه «لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ اَنْ تَدْخُلُوا بُيُوتا غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فيها مَت__اعٌ لَكُ__مْ،» از ام__ام ص__ادق عليه السلام رواي__ت ك__رده ك__ه فرم__ود: منظ__ور از اي__ن بيوت حمامها و كاروانسراها و آسيابها است كه مى توانى ب__دون اجازه داخل شوى. (1)

يكى پيش از نماز صبح و دوم هنگام نيم روز كه جامه هاى خويش از تن درمى آوري__د و سوم بعد از نماز شبانگاه كه اين سه هنگام، هنگام خلوت شما اس__ت و پس از آن مى توانند ب__دون اجازه وارد شون__د و گناهى بر شم__ا و ايشان نيست كه هنگ__ام تحرك و برخورد با يكديگ__ر است، خدا اي__ن چنين آيه ه__ا را ب_راى شما بي__ان مى كن__د كه خ_دا دان_ا و فرزان__ه اس__ت.» (58 / نور)

رفتار خدمتگزاران در ساعات استراحت خانواده (187)

وضع ثياب به معناى كندن لباس، و كنايه است از اينكه اهل خانه در حالى باشند كه چه بسا ميل نداشته باشند بيگانگان در آن حال ايشان را ببينند و كلمه ظهيره به معناى وق__ت ظه__ر اس_ت.

كلمه عورت به معناى عيب است، و اگر آن را عورت ناميده اند، چون هركس عار دارد از اينكه آن را هويدا كند، و شايد مراد از آن در آيه شريفه هر چيزى باشد كه سزاوار است پوشانده شود.

پس جمله «يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا...،» دنبال جمله سابق است كه مى فرمود: «يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا لا تَدْخُلُوا...،» كه حكم مى كرد به اينكه داخل شدن به خانه هر كس موقوف به اجازه گرفتن است، در نتيجه آيه موردبحث به منزله استثناء از آن حكم عمومى است، چون در

(188) خانواده

خص__وص غلامان و كنيزكان اجازه گرفتن در سه هنگام را كافى مى داند، و بيش از آن را واجب نمى داند.

و معناى اينكه فرمود: «لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذينَ مَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ،» اين است كه به ايشان دست_ور دهي__د كه از شما اج__ازه دخول بخواهن__د، و از ظاهر «مَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ،» ب_رمى آي_د كه مراد از آن تنها غلامان اس__ت،

چون كلم__ه «الَّذينَ» ب__راى م__ردان است.

و معناى «الَّذينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ،» اطفالى است كه به حد تميز رسيده اند، ولى بالغ نشده اند، و دليل بر رسيدن به حد تميز جمله «ثَ_لاثُ عَ_وْراتٍ لَكُمْ،» اطفالى است كه به حد تمي__ز رسيده ان__د، ول_ى بالغ نشده ان__د، و دلي__ل بر رسيدن به حد تمي__ز «ثَ_لاثُ عَوْراتٍ لَكُمْ،» است.

و منظور از جمله «ثَلاثَ مَرّاتٍ» سه نوبت در هر روز است، به دليل اينكه دنبالش آن

رفتار خدمتگزاران در ساعات استراحت خانواده (189)

را تفصيل داده و فرموده: اول قبل از نماز فجر، و دوم هنگام ظهر كه به خانه مى آييد و جامه مى كنيد، سوم بعد از نماز عشاء، و در جمله «ثَ_لاثُ عَ_وْراتٍ لَكُمْ،» به وجه حكم اشاره نموده و مى فرمايد: اين سه موق__ع سه عورت است براى شم__ا، كه طبعا شايسته نيس__ت غير از شما كس__ى بر وضع شما مطلع شود.

و معناى اينكه فرمود: «لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَ لا عَلَيْهِمْ جُناحٌ بَعْدَهُ_نَّ،» اين است كه مانعى نيست كه بع__د از اين سه موق__ع مأمورش__ان نكني__د به اجازه دخ__ول خواستن و مانع_ى هم بر ايشان نيست كه از شما استيذان نكنند.

و در جمله «طَوّافُ_ونَ عَلَيْكُ_مْ بَعْضُكُ_مْ عَلى بَعْضٍ،» به وجه اين حكم (يعنى رفع مانع مذكور،) اشاره نموده و مى فرمايد: چون در غير اين سه موقع غلامان و كنيزان دائما در آم__د و ش_د، و خدمتن__د، پس تنها در اجازه خواست__ن به اين سه هنگ__ام اكتف__ا كنن__د.

(190) خانواده

«كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الاْياتِ...،» يعنى خدا اين چنين احكام دين خود را بيان مى كند، چون اين آيات دلالت بر آن احكام دارد، «وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ،» احوال شما را مى داند، و

آنچ__ه را كه حكم__ت اقتضاء مى كن_د نيز مراعات مى كند.

يا خانه اى كه كليدش را به شما سپرده اند يا خانه دوستانتان چيزى بخوريد، نه خوردنتان به صورت فردى گناه است و نه با هم خوردنتان، و

ادب غذا خوردن در خانه هاى ديگر (193)

چون به خانه اى در آمديد خويشتن را سلام كنيد كه درودى از جانب خدا و مبارك و پاكيزه است. چنين خدا، اين آيه هارابراى بيان مى كند شايد تعقل كنيد.» (61/نور)

ظاهر آيه اين است كه در آن براى مؤمنين حقى قائل شده، و آن اين است كه مى توانند در خانه خويشاوندان، و يا كسانى كه ايشان را امين مى دانند، و يا خانه دوست__ان خود چيزى بخورند، البته به مقدارى كه بدان احتي__اج دارند، نه به حد اسراف و افس_اد.

«لَيْسَ عَلَى الاَْعْمى حَ_رَجٌ وَ لا عَلَى الاَْعْرَجِ حَ_رَجٌ وَ لاعَلَى الْمَريضِ حَرَجٌ وَ لا عَلى اَنْفُسِكُمْ،»

شم__ردن نامبردگان از اين باب نبوده كه خصوصيت__ى داشته باشند، بلكه از باب

(194) خانواده

اي__ن ب__وده كه به خاط__ر عيب و نقص__ى كه در اعض__اء دارند احيان__ا نمى توانن__د رزق خ__ود را كس__ب كنن__د، لذا جاي__ز است ك__ه از خانه ه__اى نامبردگ__ان رفع ح_اجت كنن__د، والا فرق__ى مي__ان ك__ور و چ__لاق و م_ري__ض و غي__ر ايش__ان نيس__ت.

«مِنْ بُيُوتِكُمْ اَوْ بُيُوتِ ابائِكُمْ...،» در اينكه خانه هايتان را با خانه هاى خويشاوندانتان و بقيه نامبردگان آورده، اشاره است به اينكه در دين اسلام خانه هاى نامبردگان با خانه خود شما فرقى ندارد، چون در اين دين مؤمنين، اولياى يكديگرند، و در حفظ خانه و زندگى يكديگر فرقى با خانه و زندگى خودشان نمى گذارند، آن طور كه صاحب اختيار و سرپرست خانه خويشند، خانه هاى اقرباء و كسانى كه شما قيم و سرپرستى آنان را داريد و دوستان خويش را نيز سرپرستى

مى كنيد، علاوه بر اين كلمه «بُيُوتِكُمْ» شامل خان_ه فرزن_د و همس_ر انسان نيز مى شود همچنان كه روايت هم به اين معنا دلالت دارد.

ادب غذا خوردن در خانه هاى ديگر (195)

«اَوْ ما مَلَكْتُمْ مَفاتِحَهُ،» مى فرماي__د: كه حرج__ى بر شما نيس__ت از اينك__ه بخوري__د از خانه ه__اى خودت__ان (كه گفتيم منظ__ور خانه فرزن__دان و همسران است،) و هرجا كه كلي__دش به شما سپرده ش__ده، مانند خانه هاي__ى كه انسان قي__م و يا وكيل در آن ش__ده باش__د، و ي__ا كلي__دش را ب__ه آدم__ى سپ__رده باشن_د، «اَوْ صَديقِكُ_مْ،» ي__ا خ_ان_ه صديقت_ان (دوستت__ان) ب__وده اس__ت.

«لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ اَنْ تَأْكُلُوا جَميعا اَوْ اَشْتاتا،» يعنى، گناهى بر شما نيست كه همگ__ى دست جمع__ى و با يكديگر بخوري__د، و يا جداج__دا. و اين آي__ه هرچند كه به حك__م رواي__ات درب__اره م__وردى خ___اص ن__ازل ش__ده، ولى مف__ادش ع__ام اس__ت.

اين باشد كه وقتى كسى

ادب سلام كردن در ورود به خانه هاى يكديگر (197)

داخ__ل بر اهل خان__ه اى ش__د، بر آن__ان س__لام كند، و ايش_ان ج_واب سلامش را بدهند.

جمله «تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُبارَكَةً طَيِّبَةً،» يعنى در حالى كه سلام تحيتى است از ناحيه خدا، چون او تشريعش كرده و حكمش را نازل ساخته تا مسلمانان با آن يكديگر را تحيت گويند، و آن تحيتى است مبارك و داراى خير بسيار، و باقى و طيب، چون ملايم با نفس است.

آرى، حقيقت اين تحيت گسترش امنيت و سلامتى بر كسى است كه بر او سلام مى كنند، و امنيت و سلامتى پاكيزه ترين چيزى است كه در ميان دو نفر كه به هم برمى خورن__د برقرار باش__د. خداى سبح__ان سپس آي__ه را با جمله «كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الاْياتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ،» ختم فرموده، يعنى تا شايد شما به معالم دين خود آگهى يابي_د و به آن عمل كنيد. (1)

(198) خانواده

رَبِ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانى صَغيرا،»

«از در رحم__ت پر و بال مسكنت بر ايشان بگستر و بگو پروردگارا اين دو را رح__م ك__ن همانط_ور كه م_را در ك__وچكي__م ت__ربي__ت ك__ردن_د،» (24 / اسراء)

«رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِما فى نُفُوسِكُ_مْ اِنْ تَكُونُ_وا صالِحينَ فَاِنَّهُ كانَ لِلاَْوّبينَ غَفُورا،»

«پروردگار شما، به آنچه در دل هاى شما است آگاه است اگر صالح باشيد خداوند براى توبه گزاران غفور است،» (25 / اسراء)

احسان به پدر و مادر بعد از مسأله توحيد خدا واجب ترين واجبات است همچنانكه مسأل__ه عق__وق بعد از ش__رك ورزيدن به خ__دا از بزرگتري__ن گناهان كبي__ره است، و

(200) خانواده

به همي__ن جهت اين مسأل__ه را بعد از مسأل__ه توحي__د و قبل از ساير احك__ام اسم ب_رده و اين نكت__ه را نه تنه__ا در اين آي__ات متذكر ش__ده، بلك__ه در م__وارد متع__ددى از كلام خود همين ترتي_ب را به كار بسته است.

در سوره انعام پيرامون تفسير آيه 151 كه شبيه به آيه موردبحث است گذشت كه گفتيم رابطه عاطفى ميان پدر و مادر از يك طرف و ميان فرزندان از طرف ديگر از بزرگترين روابط اجتماعى است كه قوام و استوارى جامعه انسانى بدانها است، و همين وسيله اى است طبيعى كه زن و شوهر را به حال اجتماع نگهداشته و نمى گذارد از هم جدا شوند، بنابراين از نظر سنت اجتماعى و به حكم فطرت، لازم است آدمى پدر و مادر خود را احترام كند و به ايشان احسان نمايد زيراكه اگر اين حكم در اجتماع جريان نيابد و فرزندان با پدر و مادر خود معامله يك بيگانه را بكنند قطعا آن عاطفه از بين رفته و

ادب و احسان به پدر و

مادر (201)

شيرازه اجتماع به كلى از هم گسيخته مى گردد.

«اِمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ اَحَدُهُم__ا اَوْكِلاهُم__ا فَ__لا تَقُلْ لَهُم__ا اُفٍّ وَ لا تَنْهَرْ هُما وَ قُ___لْ لَهُم___ا قَ____وْلاً كَ__ريم___ا،»

«و اگر يكى از آن دو در حيات تو به حد پيرى رسيد، و يا هر دوى آنان سالخورده گشتند زنهار كلمه اى كه رنجيده خاطر شوند مگو و كمترين آزار به آنها مرسان و با ايشان به اكرام و احترام سخن بگو!»

كلمه «كِبَر» به معناى بزرگسالى است، و كلمه «اُف» مانند كلمه اخ در فارسى، انزجار را مى رساند، و كلمه نهر به معناى رنجاندن است كه يا با داد زدن به روى كسى انجام

(202) خانواده

مى گيرد و يا با درشت حرف زدن، اگر حكم را اختصاص به دوران پيرى پدر و مادر داده از اين جهت بوده كه پدر و مادر، در آن دوران سخت ترين حالات را دارند، و بيشتر احساس احتياج به كمك فرزند مى نمايند، زيرا از بسيارى از واجبات زندگى خود ناتوانند، و همين معنا يكى از آمال پدر و مادر است كه همواره از فرزندان خود آرزو مى كنند، آرى روزگارى كه پرستارى از فرزند را مى كردند و روزگار ديگرى كه مشقات آنان را تحمل مى نمودند، و باز در روزگارى كه زحمت تربيت آنها را بر دوش مى كشيدند، در همه اين ادوار كه فرزند از تأمين واجبات خود عاجز بود آنها اين آرزو را در س__ر مى پروراندن__د كه در روزگ__ار پيرى از دستگي__رى فرزند برخ__وردار شوند.

پس آيه شريفه نمى خواهد حكم را منحصر در دوران پيرى پدر و مادر كند، بلكه مى خواهد وجوب احترام پدر و مادر و رعايت احترام تام در معاشرت و سخن

گفتن با

ادب و احسان به پدر و مادر (203)

ايشان را بفهماند، حال چه در هنگام احتياجشان به مساعدات فرزند و چه درهرحال ديگر.

«وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانى صَغيرا،»

«از در رحمت پر و بال مسكنت بر ايشان بگستر و بگو پروردگارا اين دو را رحم كن همانطور كه مرا در كوچكيم تربيت كردند،»

«خَفض جِناح» يا پر و بال گستردن، كنايه است از مبالغه در تواضع و خضوع زبانى و عملى، و اين معنا از همان صحنه اى گرفته شده كه جوجه بال و پر خود را باز مى كند تا مهر و محبت مادر را تحريك نموده و او را به فراهم ساختن غذا وادار سازد، و به همين جه__ت كلمه جناح را مقيد به ذل__ت كرده و فرم__ود: «جَناحَ الذُّلِّ» و معناى آيه اين است

(204) خانواده

كه: انس__ان باي__د در معاش__رت و گفتگ__وى با پ__در و مادر ط__ورى روبرو ش__ود كه پدر و م___ادر ت__واض___ع و خض__وع او را احس__اس كنن__د، و بفهمن__د ك__ه او خ__ود را در ب__راب__ر ايش___ان خ__وار م_ى دارد، و نسب__ت به ايش__ان مه___ر و رحم___ت دارد.

اين در صورتى است كه ذل به معناى خوارى باشد، و اگر به معناى «مَطاوَعَه» باشد از گستردن بال مرغان جوجه دار مأخوذ شده كه از در مهر و محبت بال خود را براى جوجه ه__اى خ__ود ب__از مى كنن__د ت__ا آنه__ا را زي__ر پ__ر خ__ود جم__ع آورى نماين__د، و از سرما و شكارشدن حفظ كنند.

و در اينكه فرمود: «و بگو پروردگارا ايشان را رحم كن آن چنانكه ايشان مرا در كوچكيم تربي__ت كردن__د» دوران كوچكى و ناتوانى فرزند را به يادش مى آورد، و

به او خاطرنشان مى سازد، در اين دوره كه پدر و مادر ناتوان شده تو بياد دوره ناتوانى خود

ادب و احسان به پدر و مادر (205)

باش و از خدا بخواه كه خداى سبحان ايشان را رحم كند، آن چنان كه ايشان تو را رحم نم__وده و در كوچكيت تربيت كردند.

در مجمع البيان مى گويد: اين آيه دلالت دارد بر اينكه دعاى فرزند براى پدر و مادرش كه از دنيا رفته اند مسموع است، زيرا اگر مسموع نبود و براى آنها اثرى نداشت معنا نداشت كه در اين آيه امر به دعا كند.

مؤلف: ليكن آيه بيش از اين دلالت ندارد كه دعاى فرزند در مظنه اجابت است و چنين دعائ__ى بى خاصيت نيست، زيرا هم گفتي__م كه ممكن است به اجاب__ت رسد و هم اينكه ادبى است دين__ى كه فرزند از آن استف__اده مى برد، و لو در موردى مستجاب نشود، و پدر و مادر از آن بهره من__د نگردند، علاوه بر اين، مرح__وم طبرسى دعا را مختص به ح__ال بعد از م__رگ پ__در و م__ادر دانست__ه، و ح__ال آنك__ه آي_ه شريف__ه مطل__ق است.

(206) خانواده

«رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِما فىنُفُوسِكُمْ اِنْ تَكُونُوا صالِحينَ فَاِنَّهُ كانَ لِلاَْوّبينَ غَفُورا،» اين آيه، متعرض آن حالى است كه احيانا از فرزند حركت ناگوارى سرزده كه پدر و مادر از وى رنجيده و متأذى شده اند، و اگر صريحا اسم فرزند را نياورده و اسم آن عمل را هم نبرده، براى اين بوده است كه بفهماند همانطور كه مرتكب شدن به اين اعمال سزاوار نيس__ت، بيان آن نيز مصلح__ت نبوده و نباي__د بازگ_و شود.

پس اينكه فرمود: «رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِما فىنُفُوسِكُمْ» معنايش اين است كه پروردگار شما از

خود شما بهتر مى داند كه چه حركتى كرديد و اين مقدمه است براى بعدش كه مى فرمايد: «اِنْ تَكُونُوا صالِحينَ،» و مجموعا معنايش اين مى شود كه اگر شما صالح باشي__د و خداون__د هم اين ص__لاح را در نف__وس و ارواح شم__ا ببيند، او نسب__ت به توبه كاران آمرزنده اس_ت. (1)

ادب و احسان به پدر و مادر (207)

وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا،» (151 / انعام) گذشت،

نيكى در حق والدين (209)

در همه شرايع تشريع شده، و به همين جهت فرمود: «وَ وَصَّيْنَا الاِْنْسانَ،» و سفارش را عمومي__ت داد به هر انسان__ى، نه تنها مسلمان__ان.

آنگاه دنبال اين سفارش اشاره كرد به ناراحتى هايى كه مادر انسان در دوران حاملگى، وضع حمل و شيردادن تحمل مى كند تا اشاره كرده باشد به ملاك حكم، و عواطف و غريزه رحمت و رأفت انسان را برانگيزند.

«حَتّى اِذا بَلَ__غَ اَشُدَّهُ وَ بَلَغَ اَرْبَعي__نَ سَنَ__ةً،» بل__وغ اش__د ب__ه معن__اى رسي__دن ب__ه زمان__ى از عم__ر است ك__ه در آن زم__ان ق__واى آدمى محك__م مى شود. بل__وغ چهل سال عادتا ملازم با رسيدن به كمال عقل است.

«قالَ رَبِّ اَوْزِعْنى اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتى اَنْعَمْتَ عَلَىَّ وَ عَلى والِدَىَّ وَ اَنْ اَعْمَلَ صالِحا تَرْضي_هُ،» _ كلمه «اَوْزِعْنى» معناى الهام را مى دهد، و اين الهام، الهام آن امورى نيست

(210) خانواده

ك_ه اگر خدا عنايت نكند آدمى به حسب طبع خود علم به آنها پيدا نمى كند، و آيه «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّيها. فَاَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْويها،» از آن خبر مى دهد، بلكه الهام عملى و به معناى وادار كردن، و دع___وت باطنى به عم__ل خير و شك__ر نعمت و بالاخره عمل صالح است.

خداى تعالى در اين آيه آن نعمتى را كه سائل درخواست كرده نام نبرده، تا هم نعمت هاى ظاهرى چون حيات، رزق، شعور و اراده را، و هم نعمت هاى باطنى چون ايم__ان ب_ه خ__دا، اسلام، خش_وع، توك__ل بر خ__دا و تفوي__ض به خ__دا را شام__ل شود.

پس جمله «رَبِّ اَوْزِعْنى اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ ...،» درخواست اين است كه نعمت ثناء بر او را ارزانيش بدارد تا

با اظهار قولى و عملى نعمت او را اظهار نمايد. اما قولى كه روشن است، و اما عملى به اينكه نعمت هاى خدا را طورى استعمال كند كه همه بفهمند نعمت وى از خ__داى سبحان است و خدا آن را به وى داده، و از ناحيه خود او نيست، و لازمه

نيكى در حق والدين (211)

اين گونه استعمال اين است كه عبوديت و مملوكيت اين انسان در گفتار و كردارش هويدا باشد.

و اينكه كلمه نعمت را با جمله: «الَّتى اَنْعَمْتَ عَلَىَّ وَ عَلى والِدَىَّ،» تفسير كرده مى فهماند كه شكر مذكور هم از طرف خود سائل است، و هم از طرف پدر و مادرش، و در حقيق__ت فرزند بع__د از درگذش__ت پدر و م__ادرش زب_ان ذكرگويى براى آنان است.

«وَ اَنْ اَعْمَلَ صالِحا تَرْضي_هُ،» شكر نعمت چيزى است كه ظاهر اعمال انسان را زينت مى دهد، و صلاحيت پذيرفتن خداى تعالى زيورى است كه باطن اعمال را مى آرايد، و آن را خال__ص براى خ_دا مى س_ازد.

«وَ اَصْلِحْ لى فى ذُرِّيَّتى،» اصلاح در ذريه به اين معنا است كه صلاح را در ايشان ايجاد كند و چون اين ايجاد از ناحيه خداست، معنايش اين مى شود كه ذريه را موفق به

(212) خانواده

عمل صالح سازد، و اين اعمال صالح كار دلهايشان را به صلاح بكشاند. و اگر گفت ذريه ام را براى من اصلاح كن براى اين است كه بفهماند اصلاحى درخواست مى كند كه خود او از اصلاح آنان بهره مند شود، يعنى ذريه او به وى احسان كنند، همانطور كه او به پدر و مادرش احسان مى كرد.

و خلاصه دعا اين است كه خدا شكر نعمتش و عمل صالح را

به وى الهام كند، و او را نيكوك__ار به پ__در و م__ادرش س__ازد، و ذريه اش را براى او چن__ان كند كه او را براى پ__در و م__ادرش ك__رده ب___ود.

شك__ر نعمت خدا به معن__اى حقيقي__ش اين است كه بنده خدا خالص براى خدا باش__د، پس برگش__ت معن__اى دع_ا به درخواست خلوص ني__ت و ص__لاح عم__ل است.

«اِنّى تُبْ_تُ اِلَيْ_كَ وَ اِنّ_ى مِنَ الْمُسْلِمينَ،» يعنى من به سوى تو برگشتم و از كسانى

نيكى در حق والدين (213)

هست__م كه ام__ور را تسلي__م ت__و نمودن__د، ب__ه ط__ورى ك__ه تو هي__چ اراده اى نك__ردى مگر آنكه آنان نيز همان را خواستند، بلكه جز آنچه تو مى خواهى نمى خواهند.

اين جمله در مقام بيان علت مطالبى است كه در دعا بوده، و اين آيه از آنجا كه دعا را نقل مى كند، و آن را رد ننموده، بلكه با وعده قبولى آن را تأييد مى كند و مى فرمايد: «اُولئِكَ الَّذينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ،» (16 / احقاف) اين نكته را روشن مى سازد كه وقتى توبه و تسلي__م خدا ش__دن در كسى جم__ع شد، دنبال__ش خداون__د آنچ__ه را كه باع__ث خلوص وى مى ش__ود به دل او اله__ام مى كند، و در نتيجه هم ذاتا از مخلَصين مى شود، و ه_م عملاً از مخلِصين. (1)

1- المي_زان ج: 18 ص: 307 .

(214) خانواده

برگشت شما فرزن__دان و پدر و مادرتان به سوى م__ن است آن وق__ت به آنچ__ه مى كردي__د آگاهت__ان مى كن__م.» (8 / عنكب_وت)

تفاوت رابطه شخصى و رابطه دينى فرزند با والدين (215)

در صدر آيه مى فرمايد: ما دستور داديم به اينكه به پدر و مادر احسان شود. و در جمله «وَ اِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بى،» كه تتمه همان توصيه است، كه آن را به انسان خطاب كرده، و انسان را نهى كرده از اينكه پدر و مادر را در شرك اطاعت كند، چون توصيه قبلى در معناى امر است و ممكن است كسى خيال كند اينكه دستور داده اند پدر و مادر را اطاعت كنند، اين اطاعت در صورتى هم كه پدر و مادر فرزند را دعوت به شرك كردند واجب است، لذا دنبالش از اين گونه اطاعت نهى كرده، و فرموده اگر اصرار كردند كه شرك بورزى اطاعتشان مكن!

و برگشت معناى جمله به اين است كه: ما انسان را نهى كرديم از شرك هرچند كه ش__رك ورزيدن__ش اطاع__ت پدر و م__ادرش باش__د، و در اين دست__ور خود هي__چ

(216) خانواده

نقطه ابهامى باق__ى نگذاشتيم.

و در اينكه فرمود: «ما لَيْسَ لَكَ بِه عِلْمٌ،» اشاره است به علت نهى از اطاعت، و حاصل آن اين است كه: اگر گفتيم پدر و مادر را در شرك به خدا اطاعت مكن، براى اين است كه اگر پدر و مادرى فرزند خود را دعوت كنند به اينكه نسبت به خدا شرك بورزد، در حقيقت دعوت كرده اند به جهل و نادانى و افتراء به خدا، و خدا همواره از پيروى غيرعلم نهى كرده، از آن جمله فرموده: «وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ

لَكَ بِه عِلْمٌ _ : چيزى را كه بدان علم ندارى پيروى مكن» (36 / اسراء).

و معناى آيه اين است كه: ما به انسان ها در خصوص پدر و مادرشان عهد خوبى كرديم، و دستورشان داديم كه به پدر و مادر احسان كنند، و اگر كوشش كردند كه به م__ن شرك بورزيد، اطاعتش__ان مكنيد، ب__راى اينكه اي__ن اطاع__ت پيروى چي__زى

تفاوت رابطه شخصى و رابطه دينى فرزند با والدين (217)

است كه علمى بدان نداريد.

در اي__ن آي__ه شريف__ه توبي__خ كناي__ه اى اس__ت به بعض__ى از كسان__ى كه ايم__ان ب__ه خ__دا آورده و سپ__س ب__ه اص__رار پ__در و م__ادر از ايم__ان خ__ود برگشت__ه ان__د.

«وَ الَّذي_نَ امَن_ُوا وَ عَمِل_ُوا الصّ__الِح__اتِ لَنُ_دْخِلَنَّهُمْ فِ_ى الصّالِحينَ،» (9 / عنكبوت) مى خواهد به كسانى كه گرفتار پدر و مادر مشركند و آن پدر و مادر اصرار مى ورزند ك__ه ايش__ان را به س__وى شرك بكشانن__د، و ايشان زير ب__ار نرفت__ه، به حك__م اجب__ار ترك پدر و مادر را گفته ان__د، تسلي__ت گفت__ه، با وعده اى جمي__ل دلخوش سازد.

مى فرماي__د: اگ_ر پ__در و م__ادر او را به س__وى ش__رك خواندن__د، و او به حك__م خدا نافرمانيشان كرده، و ناچار از ايش__ان كناره گيرى كرد، و پدر و مادر را به خاطر خدا از دست داد، مسؤوليت_ى از اين بابت ندارد، و ما در برابر پ__در و م__ادرى كه از

(218) خانواده

دست داده بهتر از آن دو به او مى دهي__م، و به پاداش ايمان و عمل صالحش او را در زم__ره صالح__ان درمى آوري__م، به هم__ان صالحان كه نزد م__ا در بهشت متنعم هستند، و اين معنا را آيه شريف__ه «ي_ا اَيَّتُهَا النَّفْ__سُ الْمُطْمَئِنَّ__ةُ، اِرْجِع__ى اِل__ى رَبِّ__كِ راضِيَ__ةً مَرْضِيَّةً، فَادْخُل__ى ف__ى عِب__ادى،

وَ ادْخُل__ى جَنَّت__ى،» (27 تا 30 / فج_ر) ني___ز اف__اده مى كن__د.

چه زن) مجموع ماده اى است كه از آن دو فرد گرفته شده است.

قرآن كريم در معرفى زن مانند آن شاعر نفرمود: و انما امهات الناس اوعية، و مانند آن ديگرى نفرمود: «بَنُونا بَنُوا اَبْناءِنا وَ بَناتُنا بَنُوهُنَّ اَبْناءُ الرِّجالِ الاَْباعِدِ،» بلكه هر فرد از انسان (چه دختر و چه پسر) را مخلوقى تأليف يافته از زن و مرد معرفى كرد، در

(222) خانواده

نتيجه تمامى اف__راد بش__ر امث__ال يكديگ__رن__د، و بيان__ى تمام ت__ر و رسات__ر از اي__ن بيان نيست، و بع_د از بي_ان اي_ن ع_دم تف__اوت، تنه__ا م__لاك برت__رى را تق__وا قرار داد.

و ني___ز در جاى ديگ___ر ف__رم_ود:

«اَنّى لا اُضيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ.» (195/آل عمران)

در اين آيه تصريح فرموده كه كوشش و عمل هيچكس نزد خدا ضايع نمى شود، و اين معنا را تعليل كرده به اينكه چون بعضى از بعض ديگر هستيد، و صريحا نتيجه آيه قبلى ك__ه مى فرم__ود: «اِنّا خَلَقْناكُ__مْ مِنْ ذَكَ__رٍ وَ اُنْث_ى...،» را بيان مى كند، و آن اين است كه مرد و زن ه__ر دو از يك نوع هستند، و هيچ فرقى در اصل خلقت و بنياد وجود ندارند.

آنگ__اه همي__ن معن__ا را ه__م ت__وضي__ح مى ده__د ب__ه اينكه عم__ل هي__چ يك از اين دو صنف نزد خدا ضايع و باطل نمى شود، و عم_ل كسى به ديگ__رى عايد نمى گردد مگر

هويت زن در اسلام (223)

اينك__ه خود شخص عمل خود را باطل كند.

و ب__ه بان___گ بلن__د اع__لام م___ى دارد:

«كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهينَةٌ!»(38/مدثر)

نه مثل مردم قبل از اسلام كه مى گفتند: گناه زنان به عهده خود آنان و عمل نيكشان و مناف__ع وجودشان مال م__ردان است!

و ما انشاء اللّه به زودى توضي__ح بيشترى در اين باره خواهيم داد.

پس وقتى به حكم اين آيات، عمل هريك از دو جنس مرد و زن (چه خوبش و چه بدش) به حساب خود او نوشته مى شود، و هيچ مزيتى جز با تقوا براى كسى نيست، و با در نظر داشتن اينكه يكى از مراحل تقوا، اخلاق فاضله (چون ايمان با درجات مختلفش و چون عمل نافع و عقل محكم و پخته و اخلاق خوب و صبر و حلم،) است، پس يك زن كه

(224) خانواده

درجه اى از درجات بالاى ايمان را دارد، و يا سرشار از علم است، و يا عقلى پخته و وزين دارد، و يا سهم بيشترى از فضائل اخلاقى را دارا مى باشد، چنين زنى در اسلام ذاتا گرامى تر و از حيث درجه بلندتر از مردى است كه هم طراز او نيست. حال آن مرد هركه مى خواه__د باش__د، پس هي__چ كرامت و مزيت__ى نيست، مگ__ر تنه__ا به تق_وا و فضيلت.

و در معن__اى آيه قبل__ى بلكه روشن ت__ر از آن آيه زي__ر اس__ت، ك__ه مى فرم__اي__د:

«مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيوةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلوُنَ» (97 / نحل) .

و ني___ز آي__ه زي__ر است ك__ه مى فرماي__د:

«وَ مَ__نْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِ__نٌ فَاُولئِ__كَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّ__ةَ يُرْزَقُ__ونَ فيها بِغَيْ__رِ حِس__ابٍ» (40 / مؤمن).

هويت زن در اسلام (225)

و ني___ز آي__ه زي__ر است ك__ه مى فرماي__د:

«وَ مَنْ يَعْمَلْ مِ_نَ الصّالِح_اتِ مِ_نْ ذَكَ_رٍ اَوْ اُنْث__ى وَ هُ_وَ مُؤْمِنٌ فَاُولآئِ_كَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا يُظْلَمُ_____ونَ نَقي______را» (124 / نس___اء) .

علاوه بر اين آيات كه صريحا تساوى

بين زن و مرد را اعلام مى كند، آيات ديگرى هس__ت كه صريحا بى اعتنائى به امر زن_ان را نكوهش نم__وده، از آن جمله مى فرمايد: «وَ اِذا بُشِّرَ اَحَدُهُمْ بِالاُْنْثى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدّا وَ هُوَ كَظيمٌ ، يَتَوارى مِنَ الْقَ_وْمِ مِ_نْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِه اَيُمْسِكُهُ عَلى هُونٍ اَمْ يَدُسُّهُ فِى التُّرابِ اَلا ساءَ ما يَحْكُمُونَ،» (58 و 59 / نحل) و اينكه مى فرمايد خود را از شرمسارى از مردم پنهان مى كند، براى اين است كه ولادت دختر را براى پدر ننگ مى دانستند، و منشأ عمده اين طرز تفكر اين بود كه مردان در چنين مواقعى تصور مى كردند كه اين دختر به زودى بزرگ خواهد شد، و ملعبه و

(226) خانواده

بازيچه جوانان قرار خواهد گرفت، و اين خود نوعى غلبه مرد بر زن است، آن هم در يك ام_ر جنسى كه به زبان آوردن آن مستهجن و زشت است، در نتيجه ننگ زبان زد شدنش ب_ه ري__ش پ__در و خان__دان او مى چسب_د.

همين طرزتفكر، عرب جاهليت را واداشت تا دختران بى گناه خودرازنده زنده دفن كنند.

سب__ب ديگر قضي__ه را كه عل__ت اولى اي__ن انح__راف فك__رى ب__ود در گذشته خواندي__د و خ__داى تعال__ى در نك__وهش از اين عم__ل نكوهي_ده، تأكيد كرده و فرمود:

«وَ اِذَا الْمَوْءوُدَةُ سُئِلَتْ؟» (8 / تكوير)

از بقاياى اينگونه خرافات بعد از ظهور اسلام نيز در بين مسلمانان ماند و نسل به نسل از يكديگر ارث بردند، و تاكنون نتوانسته اند لكه ننگ اين خرافات را از صفحه دل بشويند، به شهادت اينكه مى بينيم اگر زن و مردى با يكديگر زنا كنند، ننگ زنا در دامن

هويت زن در اسلام (227)

زن تا اب__د مى ماند، هرچند كه توبه هم كرده باشد، ولى دامن مرد ننگين

نمى شود، هرچند كه توبه هم نك__رده باشد، با اينك__ه اسلام اين عم__ل نكوهيده را هم براى زن ننگ مى داند، و هم براى مرد، هم او را مستحق حد و عقوبت مى داند و ه__م اين را، هم به او صد تازيان__ه مى زن_د و هم به اين.

مانند كشت__زارهاى ديگ__ر احكام__ى مخصوص به خود دارد و با هم__ان احكام از م__رد ممتاز مى شود.

دوم اينكه: از آنجا كه بايد اين موجود، جنس مخالف خود يعنى مرد را مجذوب خود كند، و مرد براى اينكه نسل بشر باقى بماند به طرف او و ازدواج با او و تحمل مشقت هاى خانه و خانواده جذب ش__ود، خداوند در آفرين__ش، خلقت زن را لطي__ف قرار داد، و براى اينكه زن مشق__ت بچ__ه دارى و رن__ج اداره من__زل را تحم__ل كند، شعور و احساس او را لطي__ف و رقي__ق ك__رد، و همي__ن دو خصوصي__ت، كه يك__ى در جس__م او اس__ت و ديگ____رى در روح او، تأثي__رى در وظ__اي_ف اجتم_اع_ى مح_ول ب_ه او دارد.

اين بود مقام و موقعيت اجتماعى زن، و با اين بيان موقعيت اجتماعى مرد نيز معلوم

(230) خانواده

مى شود و نيز پيچيدگى و اشكالى كه در احكام مشترك بين آن دو و احكام مخصوص به هريك از آن دو، در اس__لام هست ح__ل مى گ__ردد، همچنانك__ه قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ لاتَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلىبَعْضٍ لِلرِّجالِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّسآءِ نَصي__بٌ مِمَّااكْتَسَبْنَ وَاسْئَلُ_وا اللّهَ مِنْ فَضْلِهآِ اِنَّ اللّهَ كانَ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَليما.» (32 / نساء)

و منظورش از اين گفتار آن است كه اعمالى كه هريك از زن و مرد به اجتماع خود هديه مى دهد باعث آن مى شود كه به فضلى از خدا اختصاص يابد، بعضى از فضل هاى خداى تعالى فضل اختصاصى به يكى از اين دو طايفه است، بعضى مختص به مردان و بعضى ديگر مختص به زنان است.

مثلاً مرد را از اين نظر بر زن فضيلت و برترى داده كه سهم ارث او دو

برابر زن است، و زن را از اين نظر بر مرد فضيلت داده كه خرج خانه را از گردن زن ساقط كرده

زن و موقعيت اجتماعى آن در اسلام (231)

است، پس نه مرد بايد آرزو كند كه اى كاش خرج خانه به عهده ام نبود، و نه زن آرزو كند كه اى كاش سهم ارث من برابر برادرم بود، بعضى ديگر برترى را مربوط به عمل عامل كرده، نه اختصاص به زن دارد و نه به مرد، بلكه هر كس فلان قسم اعمال را كرد، به آن فضيلت ها مى رس__د (چه مرد و چه زن) و هر كس نكرد نمى رسد (باز چه مرد و چه زن) و كس__ى نمى توان__د آرزو كن__د كه اى ك__اش م__ن هم ف__لان برت__رى را مى داشتم، مانن__د فضيل__ت ايمان و عل__م و عقل و سائر فضائلى كه دي__ن آن را فضيل__ت مى داند.

اين قسم فضيلت فضلى است از خدا كه به هركس بخواهد مى دهد، و لذا در آخر آيه مى فرمايد: «وَاسْئَلُوااللّهَ مِنْ فَضْلِهآِ،» دليل بر آنچه ذكر كرديم آيه شريفه: «اَلرِّجالُ قَوّامُ_ونَ...،» است، به آن بيانى كه گذشت.

(232) خانواده

عمده آن موارد مسأله عهده دارى حكومت و قضا و جهاد و حمله بر دشمن است، (و اما از صرف حضور در جهاد و كمك كردن به مردان در امورى چون مداواى آسيب ديدگان محروم نيست،) و نيز مسأله ارث است كه نصف سهم مردان ارث مى برد،

احكام مشترك و اختصاصى بين زن و مرد (233)

و يكى ديگر حج__اب و پوشاندن مواضع زينت ب__دن خوي__ش اس__ت، و يك__ى اطاع__ت كردن از ش__وه__ر در ه__ر خواسته اى اس_ت كه مربوط به تمت__ع و بهره ب__ردن باش__د.

و در مقابل، اين محروميت ها را از اين راه تلافى كرد كه نفقه را يعنى هزينه زندگى را ب__ه گردن پدر و يا شوه__رش انداخته، و بر شوه__ر واجب كرده كه نهايت درجه توانائ__ى خ__ود را در حم__اي__ت از همس__رش به ك__ار بب__رد، و ح__ق تربي__ت فرزن__د و پرستارى او را نيز به زن داده اس__ت.

و اين تسهيلات را هم براى او فراهم كرده كه: جان و ناموسش و حتى آبرويش را (از اينكه دنبال سرش حرف بزنند،) تحت حمايت قرار داده، و در ايام عادت حيض و ايام نف__اس، عبادت را از او ساق__ط كرده، و براى او در همه حالات، ارفاق لازم دانسته است.

پس، از همه مطالب گذشته، اين معنا بدست آمد كه زن از جهت كسب علم، بيش از

(234) خانواده

علم به اصول معارف و فروع دين (يعنى احكام عبادات و قوانين جاريه در اجتماع) وظيفه وجوبى ديگر ندارد، و از ناحيه عمل هم همان احكامى را دارد كه مردان دارند، به اضافه اينكه اطاعت از شوهرش نيز واجب است، البته نه در هر چيزى كه او بگويد و

بخواهد، بلكه تنها در مسأله مربوط به بهره هاى جنسى، و اما تنظيم امور زندگى فردى يعنى رفتن به دنبال كار و كاسبى و صنعت، و نيز در تنظيم امور خانه، و نيز مداخله در مصالح اجتماعى و عمومى، از قبيل دانشگاه رفتن و يا اشتغال به صنايع و حرفه هاى مفيد براى عموم و نافع در اجتماعات، با حفظ حدودى كه برايش معين شده، هيچ يك بر زن واجب نيست.

و لازمه واجب نبودن اين كارها اين است كه واردشدنش در هريك از رشته هاى علم__ى و كسب__ى و تربيت__ى و امث__ال آن، فضل__ى اس__ت كه خ__ود نسب_ت به

احكام مشترك و اختصاصى بين زن و مرد (235)

جامعه اش تفضل كرده، و افتخارى است كه براى خود كسب نموده، و اسلام هم اين تفاخر را در بين زنان جايز دانسته است، برخلاف مردان كه جز در حال جنگ نمى توانند تفاخ__ر كنند، و از آن نهى شده اند.

اين بود آنچه كه از بيانات گذشته ما به دست مى آمد كه سنت نبوى هم مؤيد آن است، و اگر بحث ما بيش از حوصله اين مقام طول نمى كشيد، نمونه هائى از رفتار رسول خدا صلى الله عليه و آله با همسرش خديجه عليهاالسلام و دخترش فاطمه عليهاالسلام و ساير زنانش و زنان امت خود و آنچه درباره زنان سفارش كرده و نيز شمه اى از طريقه ائمه اهل بيت عليهم السلام و زنانش__ان مانن__د زينب دخت__ر على عليه السلام و فاطمه و سكينه دختر حسين عليه السلام و غير ايش__ان را نقل مى كرديم، و نيز پاره اى از كلمات__ى ك__ه در م__ورد سفارش درباره زنان، از ايشان رسيده مى آورديم.

(236) خانواده

بر آن اساس تشريع كرده، همانا فطرت و آفرينش است، و كيفيت اين پايه گذارى در آنجاكه درباره مقام اجتماعى زن بحث مى كرديم، روشن شد، ولى در اينجا نيز توضيح بيشترى داده و مى گوئيم: براى جامعه شناس و اهل بحث، در مباحثى كه ارتباط با جامعه شناسى دارد، جاى هيچ شكى نيست كه وظائف اجتماعى و تكاليف اعتباريى كه منشعب از آن وظائف مى شود، سرانجام بايد منتهى به طبيعت شود، چون اين خصوصيت توان طبيعى انسان بود كه از همان آغاز خلقتش او را به تشكيل اجتماع نوعى هدايت كرد، به شهادت اينكه مى بينيم هيچ زمانى نبوده كه نوع بشر، داراى چنين اجتماعى نوعى نبوده باشد، البته

زيربناى قوانين اجتماعى اسلام در مورد زن و مرد (237)

نمى خواهيم بگوئيم اجتماعى كه بشر طبق مقتضاى طبيعتش تشكيل مى داده، همواره سالم هم بوده، نه، ممكن است عواملى آن اجتماع را از مجراى صحت و سلامت به سوى مجراى فساد كشانده باشد، همانطور كه ممكن است عواملى بدن طبيعى و سالم آدمى را از تمامي__ت طبيع__ى آن خ__ارج نم__وده و ب__ه نق__ص در خلق__ت گرفت__ارش كن__د، و ي__ا آن را از صح____ت طبيع__ى به درآورده و مبت__لا ب__ه بيم__ارى و آفت____ش سازد.

پس اجتماع با تمامى شؤون و جهاتش چه اينكه اجتماعى صالح و فاضل باشد و چه فاسد، بالاخره منتهى به طبيعت مى شود، چيزى كه هست آن اجتماعى كه فاسد شده، در مسي__ر زندگي__ش به عاملى برخورده اس__ت كه فاسدش كرده، و نگذاشت__ه به آثار خوب اجتم__اع برس__د (به خلاف اجتماع فاضل.)

پس اين يك حقيقت است كه دانشمندان در مباحث اجتماعى خود يا تصريحا و يا

(238) خانواده

بطور كنايه به آن

اشاره كرده اند، و قبل از همه آنان كتاب خداى عزوجل با روشن ترين و واضح ترين بيان، به آن اشاره كرده و فرموده:

«الَّ__ذى اَعْط____ى كُ___لَّ شَ__ىْ ءٍ خَلْقَ__هُ ثُ__مَّ هَ__دى!» (50 / طه) و ني__ز ف__رم___وده:

«اَلَّ__ذى خَلَ_قَ فَسَ__وّى، وَ الَّ___ذى قَ____دَّرَ فَهَ____دى،» (2 و 3 / اعل_ى) و ني_ز فرموده:

«وَ نَفْ__سٍ وَ م__ا سَوّيه__ا، فَ__اَلْهَمَ_ه____ا فُجُ__ورَه__ا وَ تَقْ__ويه__ا،» (7 و 8 / شم_س)

و آيات ديگر كه متعرض مسأله قدر است.

پس تمامى موجودات و از آن جمله انسان در وجودش و در زندگيش به سوى آن هدفى كه براى آن آفريده شده، هدايت شده است، و در خلقتش به هر جهاز و ابزارى هم كه در رسيدن به آن هدف به آن جهاز و آلات نيازمند است مجهز گشته و زندگى با قوام و سعادتمندانه اش، آن قسم زندگى اى است كه اعمال حياتى آن منطبق با خلقت و فطرت

زيربناى قوانين اجتماعى اسلام در مورد زن و مرد (239)

باشد، و انطباق كامل وتمام داشته باشد و وظائف و تكاليفش درآخرمنتهى به طبيعت شود، انتهائى درست و صحيح،واين همان حقيقتى است كه آيه زيربدان اشاره نموده و مى فرمايد:

«فَ__اَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّينِ حَنيفا فِطْرَتَ اللّهِ الَّتى فَطَرَ النّاسَ عَلَيْه__ا لا تَبْ__ديلَ لِخَلْ_قِ اللّ__هِ ذلِ_كَ الدّي__نُ الْقَيِّ_مُ،»

«رو به سوى دينى بياور كه افراط و تفريطى از هيچ جهت ندارد، دينى كه بر طبق آفرينش تشريع شده، آفرينشى كه انسان هم يك نوع از موجودات آن است، انسانى كه خلقت او و فطرتش تبديل پذير نيست، دين استوار هم، چنين دينى است.» (30 / روم)

(240) خانواده

كه بايد حقوق و وظائف يعنى گرفتنى ها و دادنى ها بين افراد انسان مساوى باشد، و اجازه نمى دهد يك طائفه از حقوق بيشترى برخوردار و طائفه اى ديگر از حقوق اوليه خود محروم باشد، ليكن مقتضاى اين تساوى در حقوق، كه عدل اجتماعى به آن حكم مى كند، اين نيست كه تمامى مقام هاى اجتماعى متعلق به تمامى افراد جامعه شود (و اصلاً چنين چيزى امكان هم ندارد،) چگونه ممكن است مثلاً يك بچه، در عين كودكيش و يك مرد سفيه نادان در عين نادانى

اقتضائات فطرت درتساوى حقوق اجتماعى زن و مرد (241)

خود، عهده دار كار كسى شود كه هم در كمال عقل است، و هم تجربه ها در آن كار دارد، و يا مثلاً يك فرد عاجز و ضعيف عهده دار كار كسى شود كه تنها كسى از عهده اش برمى آيد كه قوى و مقتدر باشد، حال اين كار مربوط به هر كسى كه مى خواهد باشد، براى اينكه تساوى بين صالح و غيرصالح، افساد حال هر دو است، هم صالح را تباه مى كند و هم غيرصالح را.

بلكه آنچه عدالت اجتماعى اقتضا دارد و معناى تساوى را تفسير مى كند اين است كه در اجتماع، هر صاحب حقى به حق خود برسد، و هركس به قدر وسعش پيش برود، نه بيش از آن، پس تساوى بين افراد و بين طبقات تنها براى همين است كه هر صاحب حقى، به حق خاص خود برسد، بدون اينكه حقى مزاحم حق ديگرى شود، و يا به انگيزه دشمنى و يا تحكم و زورگوئى يا هر انگيزه ديگر به كلى مهمل و نامعلوم گذاشته شود، و

(242) خانواده

يا صريحا باطل شود، و اين همان است كه جمله:

«وَ لَهُنَّ مِثْ_لُ الَّذى عَلَيْهِنَ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِل_رِّجالِ عَلَيْهِ_نَّ دَرَجَ_ةٌ...،» (228 / بقره) به آن بيان__ى كه گذشت، به آن اشاره مى كن__د، چون جمله نامب__رده در عين اينكه اختلاف طبيع__ى بين زن__ان و م__ردان را مى پذي__رد، ب__ه تس__اوى حق__وق آن دو ني__ز تصري__ح مى كند.

از سوى ديگر مشترك بودن دو طائفه زن و مرد در اصول مواهب وجودى، يعنى در داشتن انديشه و اراده، كه اين دو، خود مولد اختيار است، هستند، اقتضاء مى كند كه زن نيز در آزادى فكر و اراده و در نتيجه در داشتن اختيار، شريك با مرد باشد، همانطور كه مرد در تصرف در جميع شؤون حيات فردى و اجتماعى خود به جز آن مواردى كه ممن__وع اس__ت، استق__لال دارد، زن ني__ز باي__د استق__لال داشت__ه باش__د، اس____لام ه__م ك__ه دين فطرى است اين استق__لال و آزادى را به كاملتري__ن وجه ب__ه زن داده،

اقتضائات فطرت درتساوى حقوق اجتماعى زن و مرد (243)

همچنانكه در بيانات سابق گذشت. (1)

اَنْفُسِهِ__نَّ بِالْمَعْ__رُوفِ...» نخواهي__د جست.

ليكن اين به آن معنانيست كه هرچه از مرد خواسته اندازاو هم خواسته باشند، در عين اينكه درزنان عواملى هست كه درمردان نيزهست،زنان ازجهتى ديگربامردان اختلافدارند.

(البته اين جهت كه مى گوئيم جهت نوعى است نه شخصى، به اين معنا كه متوسط از زن__ان در خصوصيات كمال__ى، و ابزار تكام__ل بدنى عقب تر از متوسط مردان هستند.)

سخن ساده تر اينكه: هرچند ممكن است، يك يا دو نفر زن فوق العاده و همچنين يك يا دونفر مرد عقب افتاده پيداشود، ولى به شهادت علم فيزيولژى زنان متوسط از نظر دماغ (مغز) و قلب و شريان ها و اعصاب و عضلات بدنى و وزن، با مردان متوسط الحال

اعلاميه قرآنى در حقوق زن، تفاوت طبيعى زن و مرد (245)

تفاوت دارند، يعنى ضعيف تر هستند.

و همين باعث شده است كه جسم زن لطيف تر و نرم تر، و جسم مرد خشن تر و محكم تر باشد و احساسات لطيف از قبيل دوستى و رقت قلب و ميل به جمال و زينت بر زن غالب تر و بيشتر از مرد باشد و در مقابل، نيروى تعقل بر مرد غالب تر از زن باشد، پس حيات زن، حيات__ى احساسى است، همچنانك__ه حيات م__رد، حيات__ى تعقل__ى است.

و به خاطر همين اختلافى كه در زن و مرد هست، اسلام در وظائف و تكاليف عمومى و اجتماعى كه قوامش با يكى از اين دو چيز يعنى تعقل و احساس است، بين زن و مرد فرق گذاشته، آنچه ارتباطش به تعقل بيشتر از احساس است (از قبيل ولايت و قضا و جنگ) را مختص به مردان كرد، و آنچه از وظايف كه ارتباطش بيشتر با احساس است تا تعق__ل مختص به زن__ان كرد، مانن__د پرورش اولاد و تربيت او و تدبير منزل و امثال آن.

(246) خانواده

الهى مشقت بيشتر وظايف مرد را از اين راه جبران كرده كه: سهم ارث او را دو برابر سهم ارث زن قرار داد، (معناى اين در حقيقت آن است كه نخست سهم ارث هر دو را مس__اوى قرار داده باشد، بعدا ثل__ث سهم زن را به مرد داده باشد، در مقابل نفقه اى كه مرد به زن مى دهد.)

و به عبارتى ديگر اگر ارث مرد و زن را هيجده تومان فرض كنيم، به هر دو نه تومان داده و سپس س__ه تومان از آن را (كه ثلث سه__م زن است،) از او گرفت__ه و به مرد ب__دهي__م، سهم م__رد دوازده توم__ان مى شود، براى اي__ن كه زن از نص__ف اي__ن

حكمت موجود در اختلاف سهم الارث بين زن و مرد (247)

دوازده توم__ان هم س_ود مى برد.

در نتيجه، برگشت اين تقسيم به اين مى شود كه آنچه مال در دنيا هست دو ثلثش از آن مردان است، هم ملكيت و هم عين آن، و دو ثلث هم از آن زنان است، كه يك ثلث آن را مال__ك هستن_د، و از يك ثل__ث ديگر كه گفتي__م در دس__ت م__رد است، س__ود مى برن__د.

پس، از آنچه كه گذشت روشن شد كه غالب مردان (نه كل آنان) در امر تدبير قوى ترن_د، و در نتيج_ه، بيشت_ر تدبي_ر دني_ا و يا به عب__ارت ديگر، تولي__د به دست مردان است، و بيشتر سودها و بهره گيرى و يا مص__رف، از آن زن__ان است، چون احساس زنان بر تعقل آنان غلبه دارد.

اس__لام علاوه بر آنچه كه گذش__ت تسهيلات و تخفيف هائ__ى نسبت به زن__ان رعايت نموده، كه بيان آن نيز گذشت.

(248) خانواده

(بح__ث مفصلى درباره قواني__ن ارث

و اصول آن در ذيل آيه 11 تا 14 سوره نساء در جل___د 4 المي__زان صفح____ه 325 آم____ده ك__ه محققي____ن عزي__ز را ب__راى مراجعه و مطالعه به آن دعوت مى كنيم.)

حكمت موجود در اختلاف سهم الارث بين زن و مرد (249)

تسلط مرد بر زن در فطرت و در اسلام (251)

و اين معنا غير از آن معنائى است كه در نرها مشاهده مى شود كه نر مطيع در مقابل خواسته هاى ماده مى گردد (چون گفتگوى ما تنها در مورد عمل جفت گيرى و برترى نر بر ماده است و اما در اعمال ديگرش از قبيل برآوردن حوائج ماده و تأمين لذت هاى او، نر مطيع ماده است.) و برگشت اين اطاعت (نر از ماده) به مراعات جانب عشق و شهوت و بيشتر لذت بردن است، (هر حيوان نرى از خريدن ناز ماده و برآوردن حوائج او لذت مى برد.) پس ريشه اين اطاعت قوه شهوت حيوان است و ريشه آن تفوق و مالكيت قوه فحولت و نرى حيوان است و ربطى به هم ندارند.

و اين معنا يعنى لزوم شدت و قدرتمندى براى جنس ماده و وجوب نرمى و پذيرش براى جنس زن چيزى است كه اعتقاد به آن كم و بيش در تمامى امت ها يافت مى شود، تا

(252) خانواده

جائى كه در زبان هاى مختلف عالم راه يافته بطورى كه هر شخص پهلوان و هر چيز تسليم ناپذير را مرد، و هر شخص نرمخو و هرچيز تأثيرپذير را زن مى نامند، مثلاً مى گوين__د: شمشي__ر م__ن م__رد اس__ت يعنى برن__ده اس__ت، يا ف__لان گي__اه نر و يا فلان مكان نر است، و ... و اين امر در نوع انسان و در بين جامعه هاى مختلف و امت هاى گوناگ__ون فى الجمل__ه جريان دارد، هرچن__د كه مى توان گف__ت جريان__ش (با كم و بيش اخت__لاف) در امت ها متداول است.

و اما اس__لام نيز اين قان__ون فط_رى را در تشريع قوانينش معتبر شمرده و فرموده:

«اَلرِّج__الُ قَ__وّامُ__ونَ عَلَ_ى النِّس__آءِ بِم__ا

فَضَّ__لَ اللّ__هُ بَعْضَهُ__مْ عَل__ى بِعْ__ضٍ،»

و با اين فرمان خود، بر زنان واجب كرد كه درخواست مرد را براى همخوابى اجابت نموده و خود را در اختيار او قرار دهند. (1)

تسلط مرد بر زن در فطرت و در اسلام (253)

تا دلهايتان با تمايل و عشق به آنان آرامش يابد، و بين شما مردان و همسران مودت و رحمت قرار داد، و در آيه: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زينَةَ اللّهِ الَّتىاَخْرَجَ

سرپرستى مرد بر زن در قوانين الهى و فلسفه آن (255)

لِعِبادِهِ وَالطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ: بگو چه كسى زينت ها و رزق طيب را كه خدا براى بندگانش پديد آورده تحريم كرده است؟» (32 / اعراف)، علاقه به زينت و رزق طيب را كه آن نيز مربوط به عواطف است مشروع معرفى نموده، به عنوان سرزنش از كسانى كه آن را حرام دانسته اند، فرموده: «بگو چه كسى زينت ها و رزق طيب را كه خدا براى بندگانش پديد آورده تحريم كرده است؟»

چيزى كه هست قرآن كريم عواطف را از راه هماهنگ شدن با عقل تعديل نموده، و عنوان پيروى عقل به آنها داده است، به طورى كه عقل نيز سركوب كردن آن مقدار ع__واط_ف را ج__اي__ز نمى دان___د.

يكى از مراحل تقويت عقل در اسلام اين است كه احكامى را كه تشريع كرده براساس تقويت عقل تشريع كرده، به شهادت اينكه هر عمل و حال و اختلافى كه مضر به

(256) خانواده

استقامت عقل است و باعث تيرگى آن در قضاوت و در اداره شؤون مجتمعش مى شود تحري__م كرده، نظير شرب خم__ر و قمار و اقس__ام معام__لات غ__ررى و دروغ و بهتان و افترا و غيبت و امثال آن.

خوب معلوم است كه هيچ دانشمندى از چنين شريعتى و با مطالعه همين مقدار از احكام آن جز اين توقع ندارد كه در مسائل كلى و جهات عمومى و اجتماعى زمام امر را به كسانى بسپارد كه داشتن عقل بيشتر امتياز

آنان است، چون تدبير امور اجتماعى از قبيل حكومت و قضا و جنگ نيازمند به عقل نيرومندتر است، و كسانى را كه امتيازشان داشتن عواطف تند و تيزتر و اميال نفسانى بيشتر است، از تصدى آن امور محروم سازد، و نيز معلوم است كه طايفه مردان به داشتن عقل نيرومندتر و ضعف عواطف، ممت__از از زنانن__د، و زنان به داشت__ن عقل كمت__ر و عواط__ف بيشت_ر ممتاز از مردانند.

سرپرستى مرد بر زن در قوانين الهى و فلسفه آن (257)

و اسلام همين كار را كرده، و در آيه اى كه گذشت فرموده: «اَلرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّسآءِ،» سنت رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز در طول زندگيش بر اين جريان داشت يعنى هرگز زمام امور هيچ قومى را به دست زن نسپرد، و به هيچ زنى منصب قضا نداد، و زنان را براى جنگيدن دعوت نكرد، _ البته براى جنگيدن، نه صرف شركت در جهاد، براى خدمت و جراحى و امثال آن.

و اما غير اين امور عامه و اجتماعى، از قبيل تعليم و تعلم و كسب و پرستارى بيماران و مداواى آنان و امثال اين گونه امور كه دخالت عواطف منافاتى با مفيد بودن عمل ندارد، زنان را از آن منع نفرمود، و سيرت نبويه بسيارى از اين كارها را امضا كرد. آيات قرآن نيز خالى از دلالت بر اجازه اين گونه كارها براى زنان نيست، چون لازمه حريت زن در اراده و عمل شخصى اين است كه بتواند اين گونه كارها را انجام دهد، زيرا

(258) خانواده

معنا ندارد از يك طرف زنان را در اين گونه امور از تحت ولايت مردان خارج بداند، و ملكيت آنان را در

قبال مردان معتبر بشمارد، و از سوى ديگر نهيشان كند از اينكه به نحوى از انحا ملكشان را اداره و اصلاح كنند، و همچنين معنا ندارد به آنان حق دهد كه براى دفاع از خود در محكمه شرع طرح دعوى كنند، و يا شهادت بدهند، و در عين حال از آمدن در محكم__ه و حضور نزد وال__ى يا قاضى جلوگيرشان شود و همچنين ساير لوازم استق__لال و آزادى.

بلى دامنه استقلال و آزادى زنان تا آنجايى گسترده است كه به حق شوهر مزاحمت نداشته باشد، چون گفتيم در صورتى كه شوهر در وطن حاضر باشد زن در تحت قيمومت او است، البته قيمومت اطاعت و در صورتى كه حاضر نباشد مثلاً به سفر رفته باشد موظف است غيبت او را حفظ كند، و معلوم است كه با درنظر گرفتن اين دو وظيفه

سرپرستى مرد بر زن در قوانين الهى و فلسفه آن (259)

هي__چ يك از شؤون جايز زن در صورت__ى كه مزاحم با اين دو وظيف__ه باشد ديگ__ر جايز و ممض__ى نيس_ت. (1)

در اين سلسله حلقه اى بارز و مؤثرى تام التأثير است، براى همين مؤثر است كه در آن سلسله قرار دارد، و تقليدى كه غربى ها از خصوص اين روش كرده اند، تنها از ص__ورت زليخ__اى اس__لام نقط__ه خ__ال را گرفته ان__د ك__ه معلوم اس__ت خال به تنهائى چقدر زشت و بدقواره است.

و سخن كوتاه اينكه، غربى ها اساس روش خود را بر پايه مساوات همه جانبه زن با مرد در حقوق قرار داده اند، و سالها در اين باره كوشش نموده اند و در اين باره وضع خلق__ت زن و تأخر كمال__ى او را (كه بي_ان آن بط__ور اجم_ال گذشت،) درنظر نگرفته اند.

و رأى عمومى آنان تقريبا اين است كه تأخر زن در كمال و فضيلت، مستند به خلقت او نيست، بلكه مستند به سوء تربيتى است كه قرن ها با آن تربيت مربى شده، و از آغاز

بحثى در آزادى زن در تمدن غرب (261)

خلقت دنيا تاكنون، در محدوديت مصنوعى به سر برده است، وگرنه طبيعت و خلقت زن با مرد فرقى ندارد.

ايراد و اشكالى كه به اين سخن متوجه است اين است كه همانطور كه خود غربى ها اعتراف كرده اند، اجتماع از قديم ترين روز شكل گرفتنش بطور اجمال و سربسته حكم به تأخر كمال زن از مرد كرده، و اگر طبيعت زن و مرد يك نوع بود، قطعا و قهرا خلاف آن حك__م هرچن__د در زمان__ى كوت__اه ظاه__ر مى ش__د، و ني__ز خلق__ت اعضاى رئيس__ه و غيررئيسه زن، در طول تاريخ تغيير وضع مى داد، و مانند خلقت مرد، مى شد.

مؤيد اين سخن روش خود غربى ها است كه با اينكه سال ها است كوشيده و نهايت درجه عنايت خود را به كار برده اند

تا زن را از عقب ماندگى نجات بخشيده و تقدم و ارتقاى او را فراهم كنند، تاكنون نتوانسته اند بين زن و مرد تساوى برقرار سازند، و

(262) خانواده

پيوست__ه آمارگي__رى هاى جه___ان اين نتيج__ه را ارائ__ه مى دهد كه در اين كش__ورها در مشاغل__ى كه اس__لام زن را از آن محروم ك__رده، يعنى قضا و ولاي__ت و جنگ، اكثري__ت و تق__دم براى م__ردان بوده، و هم__واره ع__ده اى كمت__ر از زنان عه__ده دار اين گونه مشاغل شده اند.

و اما اينكه غربى ها از اين تبليغاتى كه در تساوى حقوق زن و مرد كردند، و از تلاش هائ__ى كه در اي__ن مسير نم__وده ان__د، چه نت__ائج__ى عايدش__ان ش__د در فصل__ى جداگانه تا آنج__ا كه برايم__ان ممك__ن باش__د انش_اءاللّه ش__رح خواهيم داد. (1)

1- المي_زان ج: 2 ص: 393 .

بحثى در آزادى زن در تمدن غرب (263)

در مقام تلافى برمى آيد و به مردان اجنبى زنا مى دهد و همين عمل باعث شيوع اعمال زشت و نيز گسترش خيانت درمال و عرض و...مى گرددو چيزى نمى گذردكه جامعه به انحطاط كشيده مى شود.

نزد خداى تعالى در پى

بحثى در قانون تعدد زوجات در اسلام (267)

دارد به اشتي__اق رسيدن به آن درج__ات، تحم__ل آن براي__ش گوارا مى گ__ردد. مترجم).

بله يك زن غرب__ى كه از قرون متم__ادى تاكنون ع__ادت كرده به اينك__ه تنها همس__ر ش__وه__رش ب__اش__د و ق__رن ه__ا اي__ن معن__ا را در خ__ود تلقي__ن نم__وده، يك عاطف__ه ك__اذب در روح__ش جايگي__ر ش_ده و آن عاطف_ه با تع__دد زوج__ات ضدي__ت مى كن__د.

دلي__ل بر اين معن__ا اين است كه زن غرب__ى به خوبى اطلاع دارد كه شوهرش با زنان همسايگ__ان زن__ا مى كن__د و هيچ ناراح__ت نمى ش__ود، پس اين عاطف__ه اى كه ام_روز در مي__ان زن__ان متم__دن پي__دا ش__ده، عاطف__ه اى اس__ت تلقين__ى و دروغي__ن.

و اين، نه تنها مرد غربى است كه هر زنى را دوست داشته باشد (چه بكر و چه بيوه، چ__ه بى شوه__ر و چ__ه شوه__ردار،) زن__ا مى كن__د، بلك__ه زن غرب__ى نيز با ه__ر

(268) خانواده

مردى كه دوس__ت بدارد تماس غيرمشروع برقرار مى كند.

و جاى بسيار شگفت است كه چگونه زنان غربى از اين همه بى ناموسى كه شوهرانشان مى بينند متأسف نگشته، دل ها و عواطفشان جريحه دار نمى شود، و چگونه است كه احساسات و عواطف مردان از اينكه در شب زفاف همسرشان را بيوه مى يابند ناراحت نشده و عواطفشان جريحه دار نمى گردد؟

گفتي__م عواطف و احساسات با اختلاف تربيت ها مختلف مى شود، اين اعمال نامب__رده از آنج__ا كه در سرزمين غرب تك__رار شده و مردم در ارتك__اب آن آزادى كامل دارند، دلهايش__ان نسبت به آن خ__و گرفته اس__ت، تا جائ__ى كه عادتى معمول__ى و مأل__وف ش__ده و در دل ه__ا ريشه دوان__ده، به همين جهت عواط__ف و احساسات به آن متم_اي__ل، و از مخالف_ت

ب__ا آن جريح__ه دار مى ش__ود.

بحثى در قانون تعدد زوجات در اسلام (269)

و يا او بر وى تف__وق و رياس__ت پيدا كن__د و يا فرزندى كه از او پدي__د مى آي__د با فرزندان وى ناسازگ__ارى كند و امث__ال اين گونه ترس ها است كه موجب عدم رضايت و تألم روحى زن اول مى شود نه يك غريزه طبيعى.

بحثى در قانون تعدد زوجات در اسلام (271)

يا به عبارت ديگر دستگاه تناسلى مرد عمرش بيشتر از دستگاه تناسلى زن است، زيرا اغلب زنان در سن پنجاه سالگى يائسه مى شوند و ديگر رحم آنان فرزند پرورش نمى دهد، در حالى كه دستگاه تناسلى مرد سالها بعد از پنجاه سالگى قادر به توليد نسل مى باشد و چه بسا مردان كه قابليت توليدشان تا آخر عمر طبيعى كه صد سالگى است باقى مى ماند، در نتيجه عمر مردان از نظر صلاحيت توليد، ك__ه تقريبا هشتاد س__ال مى شود، دو برابر عم__ر زن__ان يعن__ى چه__ل سالگ__ى است.

(274) خانواده

و اگر ما اين وجه را با وجه قبلى روى هم در نظر بگيريم، اين نتيجه به دست مى آيد كه طبيعت و خلقت به مردان اجازه داده تا از ازدواج با يك زن فراتر رود و بيش از يكى داشته باشد، و اين معقول نيست كه طبيعت، نيروى توليد را به مردان بدهد و در عين ح__ال آنان را از تولي_د منع كند، زيرا سنت جارى در علل و اسباب اين معنا را نمى پذيرد.

علاوه بر اينكه حوادثى كه افراد جامعه را نابود مى سازد، يعنى جنگها و نزاعها و جنايات، مردان را بيشتر تهديد مى كند تا زنان را، به طورى كه نابودشوندگان از مردان قابل مقايسه با نابودشوندگان از زنان نيست، قبلاً هم تذكر داديم كه همين معنا قوى ترين عامل براى شيوع تعدد زوجات در قبائل است و بنابر اين زنانى كه به حكم مطلب بالا، شوهر را از دست مى دهند، چاره اى جز اين ندارند كه يا تعدد زوجات را بپذيرند و يا تن به زنا و يا محروميت دهند، چون با مرگ شوهران غريزه جنسى آنان

بحثى در قانون تعدد

زوجات در اسلام (275)

نمى ميرد و باطل نمى شود.

و از جمله مطالبى كه اين حقيقت را تأييد مى كند، جريانى است كه چند ماه قبل از نوشتن اين اوراق در آلمان اتفاق افتاد و آن اين بود كه جمعيت زنان بى شوهر نگرانى خود را از نداشتن شوهر طى شكايتى به دولت اظهار نموده و تقاضا كردند كه براى ع__لاج اين درد مسأله تعدد زوج__ات در اسلام را قانونى ساخت__ه، به مردان آلمان اج__ازه ده__د تا هر تع__داد كه خواستن__د زن بگيرند، چي__زى كه هست حكوم__ت خواست__ه آن زن__ان را ب__رآورده نك__رد، زي__را كليس__ا او را از اي__ن ك__ار بازداش_ت.

آرى كليسا راضى شد زنا و فساد نسل شايع شود ولى راضى نشد تعدد زوجات اسلام در آلمان رسميت پيدا كند.

2 _ استدلال به اينكه طبيعت نوع بشر عدد مردان را مساوى عدد زنان قرار داده،

(276) خانواده

با صرفنظر از خدشه هائى كه داشت زمانى استدلال درستى است كه تمامى مردان چهار زن بگيرند و يا حداقل بيش از يك زن اختيار كنند، درحالى كه چنين نبوده و بعد از اين نيز چنين نخواهد شد، براى اينكه طبيعت چنين موقعيتى را در اختيار همگان قرار نداده و طبعا بيش از يك زن داشتن جز براى بعضى از مردان فراهم نمى شود، اسلام نيز كه همه دستوراتش مطابق با فطرت و طبيعت است چهار زن داشتن را بر همه مردان واج__ب نك__رده، بلك__ه تنه__ا ب__راى كسان__ى ك__ه توانائ__ى دارند، جاي__ز دانست__ه (نه واج__ب) آن هم در صورت_ى كه بتوانن_د بين دو زن و بيشتر به عدال__ت رفتار كنن__د.

و يكى از روشن ترين دليل بر اينكه لازمه اين تشريع، حرج و

فساد نيست، عمل مسلمانان به اين تشريع و سيره آنان بر اين سنت است و همچنين غير مسلمانان اقوامى كه اين عمل را جايز مى دانند و نه تنها مستلزم حرج و قحطى و نايابى زن نيست بلكه به

بحثى در قانون تعدد زوجات در اسلام (277)

عك__س، ممنوعيت تع__دد زوجات در اقوام__ى كه آن را تحري__م كرده ان__د، باعث شده ه__زاران زن از شوه__ر و اجتم__اع خانوادگ__ى محروم باشن_د و به دادن زنا اكتفا كنند.

3 _ استدلال نامبرده، صرفنظر از خدشه هائى كه داشت در صورتى درست بوده و بر حك__م تع__دد زوج__ات وارد اس__ت ك__ه حك__م نامب__رده (تع__دد زوج__ات) اصلاح نشده و با قيودى كه محذورهاى توهم شده را اص__لاح كند، مقي_د و تعديل نشود.

ولى اسلام همين كار را كرده، و بر مردانى كه مى خواهند زنانى متعدد داشته باشند ش__رط ك__رده كه در معاشرت با آنان رعاي__ت عدالت را بكنن__د و بستر زناشوئى را بي__ن آن_ان بالسويه تقسي___م كنند.

و نيز واجب كرده كه نفقه آنان و اولادشان را بدهند و معلوم است كه رعايت عدالت درانفاق و پرداخت هزينه زندگى چهار زن و اولادآنها و نيز رعايت مساوات در معاشرت

(278) خانواده

با آنان جز براى بعضى از مردان فهميده و ثروتمند فراهم نمى شود. و اين كار براى عموم مردم فراهم و ميسور نيست.

علاوه بر اين، در اين ميان راه هاى دينى و مشروع ديگرى است كه با به كار بستن آن، زن مى تواند شوه__ر خود را مل__زم سازد كه زن ديگرى نگيرد و تنها به او اكتفا كند.

جامع_ه گست_رش مى دهد.

ج______واب اشك_______ال س_______وم:

بحثى در قانون تعدد زوجات در اسلام (279)

صاحب اين اشكال اطلاع و تدبرى در تربيت اسلامى و مقاصدى كه اين شريعت دنب__ال مى كند ن__دارد و نمى داند كه تربي__ت دينى نسبت به زنان در جامعه اسلامى دين _ پسند اين است كه زنان را با پوشيدن خود با عفاف و باحيا بار مى آورد، و زنان را طورى تربي__ت مى كند كه خ__ود به خود شهوت در آنان كمتر از مردان مى شود (برخلاف آنچ__ه مشهور ش__ده كه شه_وت نكاح در زن بيشتر و زيادت_ر از مرد اس_ت.)

و استدلال مى كنند به اينكه زن بسيار حريص در زينت و جمال و خودآرائى است و وجود اين طبيعت در زن دليل بر آن است كه شهوت او زيادتر از مرد است، و ادعاى ما آنقدر روشن است كه مردان مسلمانى كه با زنان متدين و تربيت شده در دامن پدر و مادر ديندار ازدواج كرده اند، كمترين ترديدى در آن ندارند، پس روى هم رفته، شهوت

(280) خانواده

جنس__ى مردان مع__ادل است با شهوتى كه در يك زن، بلكه دو زن و سه زن وجود دارد.

از سوى ديگر دين اسلام بر اين معنا عنايت دارد كه حداقل و واجب از مقتضيات طبع و مشتهيات نفس ارضا گردد و احدى از اين حداقل، محروم نماند و به همين جهت اين معنا را موردنظر قرار داده كه شهوت هيچ مردى در هيچ زمانى در بدن محصور نشود و وادارش نكند به اينكه به تعدى و فجور و فحشا آلوده گردد.

و اگر مرد به داشتن يك زن محكوم باشد، در ايامى كه زن عذر دارد، يعنى نزديك به

يك ثلث از اوقات معاشرتش كه ايام عادت و بعضى از ايام حمل و وضع حمل و ايام رضاعش و امثال آن است او ناگزير از فجور مى شود، چون ما در مباحث گذشته اين كتاب مطلبى را مكرر خاطرنشان كرديم كه لازمه آن لزوم شتاب در رفع اين حاجت غريزى است. و آن مطلب اين بود كه گفتيم اسلام اجتماع بشرى را براساس زندگى عقل

بحثى در قانون تعدد زوجات در اسلام (281)

و تفكر بنا نهاده، نه براساس زندگى احساسى و بنابراين باقى ماندن مرد بر حالت احساس حالتى كه او را به بى بند و بارى در خواسته ها و خاطرات زشت مى كشاند، نظير حالت عزب بودن و امثال آن، از نظر اسلام از بزرگترين خطرهائى است كه انسان را تهدي__د مى كند.

و از سوى ديگر يكى از مهم ترين مقاصد و هدف ها در نظر شارع اسلام زياد شدن نس__ل مسلمان__ان و آبادش__دن زمي__ن به دست آن__ان اس__ت، آرى جامع__ه مسلمان كه آبادش_دن زمين به دست او، آبادى صالح و آبادى مخصوصى است كه ريشه شرك و فساد را مى زند.

پس اين جهات و امثال آن مورد اهتمام شارع بوده و باعث شده است كه شارع اسلام حك__م جواز تع__دد زوج__ات را تشري__ع كند، نه تروي__ج امر شهوتران__ى و ترغيب

(282) خانواده

مردم به اينك__ه در شهوات غرق شوند.

اگر اشكال كنندگان به اسلام در خصوص تشريع اين حكم انصاف مى داشتند لبه تيز حملات خود را متوجه بانيان تمدن غرب مى كردند و جا داشت اين تمدن را به ترويج فحشا و ترغيب مردان به شهوترانى متهم سازند، نه اسلام را كه اجتماع را بر پاي__ه سعادت دين__ى قرار

داده است.

بله در تجويز تعدد زوجات اين اثر هست كه شدت حرص مرد را شكسته و تسكين مى دهد، چون به قول معروف: هر آن كس كه از چيزى منع شود به آن حريص مى گردد و چنين كسى همى جز اين ندارد كه پرده منع را پاره و ديوار حبس را بشكند و خود را به آنچه از آن محرومش كرده اند برساند.

و مردان نيز در مورد تمتع و كام گيرى از زنان چنين وضعى دارند، اگر قانون، او را

بحثى در قانون تعدد زوجات در اسلام (283)

از غير همسر اولش منع كند، حريص تر مى شود، ولى اگر قانون به او اجازه گرفتن همسر دوم و سوم را بدهد، هرچند بيش از يك همسر نداشته باشد، عطش حرصش فرو مى نشيند و با خود فكر مى كند كه براى گرفتن همسر ديگر راه باز است و كسى نمى تواند مرا جلوگيرى كند، اگر روزى خود را در تنگنا ببينم از اين حق استفاده مى كنم (و اگر در تنگنا نديد، مسأله را سبك و سنگين نموده، اگر ديد گرفتن زن دوم از نظر اقتص__اد و از نظ__ر اداره دو خان__ه صرفه دارد، مى گي__رد و اگر صرف__ه نداشت نم__ى گيرد. مترجم.) و همين باز ب_ودن راه، بهانه او را از ارتك_اب زن__ا و هت__ك ناموس محت__رم م__ردم، از دست__ش مى گي_رد.

در ميان غربى ها بعضى از نويسندگان رعايت انصاف را نموده و گفته اند: در اشاعه زنا و فحشا بين ملت هاى مسيحى مذهب، هيچ عاملى نيرومندتر از تحريم تعدد زوجات

(284) خانواده

به وسيل__ه كليس__ا نب__وده است. مسترج__ان دي__ون پ__ورت انگليس__ى در كت__اب ع__ذر تقصي__ر به پيشگ__اه محم__د صلى الله عليه و آله و ق__رآن (ترجمه فاضل دانشمند آقاى

سعي__دى،) اين انص_اف را به خرج داده است.

و به مفاس__دى كه از ناحيه تحري__م تعدد زوجات گريبانگير جامعه ها شده است اعتراف كرده اند، خواننده عزيز م__ى توان__د به اين نوشته ه__ا مراجع__ه نماي__د.

بحثى در قانون تعدد زوجات در اسلام (287)

جان كسى احترامى هست و نه براى عرضش و نه آبرويش و نه مالش، و خلاصه هيچ كس از كس ديگر در امان نيست. و معلوم است كه در چنين خانه اى صفاى زندگى مبدل به كدورت گشته و لذت زندگى از آنجا كوچ مى كند و جاى خود را به ضرب و شتم و فحش و ناسزا و سعايت و سخن چينى و رقابت و نيرنگ مى دهد و

پاسخى به مشكلات خانوادگى ناشى از چند زنى (289)

بچه هاى چنين خانه اى نيز با بچه هاى ديگر خانه ها فرق داشته و دائما در حال اختلاف و مشاجره هستند و چه بسا كه (كارد مرد به استخوانش رسيده و همسر خود را به قتل برساند و يا) زن در صدد نابود كردن شوهر، و بچه ها در مقام كشتن يكديگر و يا در صدد كشتن پدر برآيند و پيوند خويشاوندى و قرابت و برادرى جاى خود را به انتقام و خونخواهى بدهد، و معلوم است كه (به فرموده رسول خدا صلى الله عليه و آله كه: «اَلْحُبُّ يَتَوارَثُ وَالْبُغْضُ يَتَوارَثُ،» دشمنى نسل اول خانواده، به نسل هاى بعدى نيز منتقل مى گردد. مترجم) خونريزى و نابودى نسل، و فساد خانه در نسل هاى مردى كه داراى دو زن مى باشد ادامه يابد. از تمام اين ها كه بگذريم، آثار سوء تعدد زوجات به بيرون از خانه يعنى به جامعه نيز راه يافته و باعث شقاوت و فساد اخلاق و قساوت و ظلم و بغى و فحشا و سلب امنيت و اعتماد مى گردد. و مخصوصا كه اگر جواز طلاق را هم بر اين

(290) خانواده

قانون (جواز تعدد زوجات،) اضافه كنيم به خوبى روشن مى شود كه اين دو حكم (جواز تعدد زوجات و

طلاق،) كار مردان جامعه را به كجا مى كشاند، وقتى مرد بتواند هر كه را خواست بگيرد و هريك از همسرانش را خواست طلاق دهد، خود به خود ذوقى و شهوت پرست بار مى آيد، چنين مردى جز پيروى از شهواتش و اطفاى آتش تحرصش و گرفتن اين زن و رها كردن آن زن، عزت دادن به اين و خوار ساختن آن، هيچ كارى و هيچ همى ندارد و اين وضع جز تباه كردن و بدبخت ساختن نيمى از مردم جامعه (يعنى زنان) اثرى ديگرى ندارد، علاوه بر اين كه با تباهى آن نصف، نصف ديگر (مردان) نيز تباه مى شوند.

پاس____خ :

اي__ن بود حاصل سخن__ان مخالفي__ن كه به خورد جامع__ه داده ان__د، انصاف__ا

پاسخى به مشكلات خانوادگى ناشى از چند زنى (291)

سخ____ن درست__ى اس____ت و م__ا قب____ول داري__م، وليك__ن هي____چ ي__ك از آن ه__ا ب__ر اس__لام و تش_ري_ع اس__لام وارد نيس_ت، بلكه هم__ه اش متوج__ه مسلمان__ان اس__ت.

آرى، اگر مخالفين، عصر و دوره اى را نشان دهند كه در آن دوره مسلمانان به حقيقت احكام دين و تعاليم آن عمل كرده باشند و در آن دوره نيز اين آثار سوء بر مسأله تعدد زوجات و جواز طلاق مترتب شده باشد، آنگاه مى توانند ادعا كنند كه آثار سوء نامبرده، از ناحيه جواز تعدد زوجات و طلاق است، ولى با كمال تأسف مسلمانان قرن ه__ا است كه حكومت اسلامى ندارن__د و آنان كه سردمداران مسلمانان بودند، صالح نبودند، تا مسلمانان را بر طبق تربيت اسلام__ى و با تعالي__م عاليه آن تربيت كنن__د، بلكه خ__ود آن سردمداران در پرده درى و نقض قوانين و ابطال حدود دين پيشگام تر از مردم بودن__د و واض_ح است كه م__ردم

تابع م__رام پادشاه__ان خويشن_د.

(292) خانواده

و اگر ما بخواهيم در اين جا به نقل قسمتى از سرگذشت فرمانروايان و جرياناتى كه در دربار آنان جارى بوده و رسوائى هايى كه پادشاهان كشورهاى اسلامى به بار آوردند از روز مبدل شدن حكومت دينى به سلطنت و شاهنشاهى بپردازيم، بايد در همين جا كتابى جداگانه در بين كتاب تفسير خود بنويسيم و اين با وعده اختصارى كه داده اي__م نمى سازد.

و كوتاه سخن آن كه اگر اشكالى هست به مسلمانان وارد است كه اجتماع خانوادگى خويش را به گونه اى ترتيب داده اند كه تأمين كننده سعادت زندگيشان نيست و سياستى را اتخاذ مى كنند كه نمى توانند آن را پياده سازند و در پياده كردنش از صراط مستقيم منحرف نشوند، تازه گناه اين آثار سوء به گردن مردان است، نه زنان و فرزن__دان، هر چند كه هر كسى مس__ؤول گناه خويش است، ول__ى ريشه تمام اين

پاسخى به مشكلات خانوادگى ناشى از چند زنى (293)

مفاسد و بدبختى ها و خانمان براندازى ها و... روش و م__رام اين گونه م__ردان است كه سعادت خود و همسر و اولاد خود را و صفاى جو جامعه خويش را فداى شهوترانى و نادانى خود مى كنند.

و اما اسلام قانون تعدد زوجات را بدون قيد و بند تشريع نكرده، و اصلاً آن را بر همه مردان واجب و لازم ننموده، بلكه به طبيعت و حال افراد توجه فرموده، و همچنين عوارضى را كه ممكن است احيانا براى افرادى عارض شود در نظرگرفته، و به بيانى كه گذشت صلاحيت قطعى را شرط نموده و مفاسد و محذورهايى را كه در تعدد زوجات وج__ود دارد ب__رشم__رده، و در چني__ن موقعيت__ى اس__ت

ك__ه آن را ج__اي__ز دانست__ه، تا مصالح مجتمع اسلامى انسان ها تأمين شود.

و حكم جواز را مقيد به صورتى كرده است كه هيچ يك از مفاسد شنيع نامبرده

(294) خانواده

پيش نيايد و آن در صورتى است كه مرد از خود اطمينان داشته باشد به اين كه مى تواند بين چند همسر به عدالت رفتار كند.

پ__س تنه__ا كسى كه چني__ن اطمينان__ى از خود دارد و خ__داى تعال__ى چني__ن توفيق__ى ب__ه او داده، از نظ__ر دي__ن اس__لام مى ت_وان__د بيش از يك زن داشت__ه باش__د.

و آن مردانى كه (اشكال كنندگان وضعشان را با آب و تاب نقل كرده اند،) كه هيچ عنايتى به سعادت خود و زن و فرزند خود ندارند و جز ارضاى شكم و شهوت هيچ چيزى برايشان محترم نيست، و زن برايشان جز وسيله اى كه براى شهوترانى مردان خلق شده اند مفهومى ندارد، آنها ارتباطى با اسلام ندارند و اسلام هم به هيچ وجه اعمالشان را امضا ننموده و از نظر اسلام اصلاً زن گرفتن براى آنان با وجود اين وضعى كه دارند جايز نيست و اگر واجد شرايط باشند و زن را يك حيوان نپندارند، تنها

پاسخى به مشكلات خانوادگى ناشى از چند زنى (295)

يك زن مى توانن__د اختيار كنند.

ع__لاوه ب__ر اي__ن ك__ه در اص____ل اشك__ال بي__ن دو جه__ت ك__ه از نظ__ر اس__لام از ه__م ج__دا نيستن__د يعن__ى جه__ت تش__ري__ع و جه__ت ولاي__ت خل__ط ش__ده اس__ت.

توضيح اينكه: در نظر دانشمندان امروز معيار در داورى اينكه چه قانونى از قوانين موضوعه و چه سنتى از سنت هاى جاريه صحيح و چه قانون و سنتى فاسد است، آثار و نتايج آن قانون است كه اگر بعد از پياده شدنش در

جامعه، آثارش موردپسند واقع شد آن قانون را قانونى خوب مى دانند، و اگر نتايج خوبى به بار نياورد، مى گويند اين قانون خوب نيست، خلاصه اينكه معيار خوبى و بدى قانون را پسند و عدم پسند مردم مى دانن__د، حال مردم در هر سطحى كه باشن__د و هر دركى و ميل__ى كه داشته باشند مهم نيست.

(296) خانواده

و من گمان نمى كنم كه اين دانشمندان غفلت ورزيده باشند از اينكه: چه بسا مى شود كه جامعه اى داراى بعضى سنن و عادات و عوارضى باشد كه با حكم موردبحث نسازد و اينكه بايد مجتمع را مجهز كرد به روشى كه منافى آن حكم يا آن سنت نباشد، تا مسير خود را بداند و بفهمد كه كارش به كجا مى انجامد و چه اثرى از كار او بجا مى ماند، خير يا شر، نفع يا ضرر؟ چيزى كه هست اين دانشمندان در قوانين، تنها خواست و تقاضاى جامعه را معيار قرار مى دهند، يعنى تقاضائى كه از وضع حاضر و ظاهر انديشه جامعه ناشى مى شود، حال آن وضع هر چه مى خواهد باشد و آن تفكر و انديشه هرچه مى خواهد باشد و هر استدعا و تقاضا كه مى خواهد داشته باشد.

در نظ__ر اين دانشمن__دان قانون صحيح و صال__ح چنين قانون__ى است و بقيه قواني__ن غيرصال__ح است (هرچن__د مطابق عق__ل و فطرت باشد.)

پاسخى به مشكلات خانوادگى ناشى از چند زنى (297)

به همين جهت است كه وقتى مسلمانان را مى بينند كه در وادى گمراهى سرگردان و در پرتگاه هلاكت واقعند و فساد از سراسر زندگى مادى و معنويشان مى بارد، آنچه فساد مى بينند به اسلام، يعنى دين مسلمانان نسبت مى دهند، اگر دروغ و خيانت و بددهنى و

پايمال كردن حقوق يكديگر و گسترش ظلم و فساد خانواده ها و اختلال و هرج و مرج در جامعه را مشاهده مى كنند، آنها را به قوانين دينى داير در بين ايشان نسبت مى دهن__د و مى پندارند كه جري__ان سنت اسلام و تأثي__رات آن مانن__د ساي__ر سنت ه__اى اجتماع__ى اس__ت ك__ه ب__ا تبليغ_ات و يا به اصط__لاح روز، شستش__و دادن مغ__ز و مت_راك__م ك__ردن احساس__ات در بي__ن م__ردم، ب__ر آنه__ا تحمي__ل مى ش__ود.

در نتيجه، از اين پندار خود نتيجه مى گيرند كه: اسلام باعث به وجود آمدن مفسده هاى اجتماعى اى است كه در بين مسلمانان رواج يافته و تمامى اين ظلم ها و

(298) خانواده

فسادها از اسلام سرچشمه مى گيرد! و حال آنكه بدترين ظلم ها و نارواترين جنايت ها در بينشان رايج بوده است. و به قول معروف: «كُلُّ الصَّيْدِ فى جَوْفِ الْفِراءِ _ همه شكارها در جوف پوستين است،» و همچنين نتيجه اين پندار غلط است كه مى گويند: اگر اسلام دي__ن واقع__ى بود و اگر احك__ام و قوانين آن خ__وب و متضم__ن ص__لاح و سعادت مردم بود، در خود م__ردم اثرى سعادت بخش مى گذاش__ت نه اينك_ه وبال م__ردم بشود.

اين سخن، سخن درستى نيست، چراكه اين دانشمندان بين طبيعت حكم صالح و مصلح، و همچنين حكم بين مردم فاسد و مفسد خلط كرده اند، اسلام كه خم رنگرزى نيست، اسلام مجموع معارف اعتقادى و اخلاقى است، و قوانينى است عملى كه هر سه قسمت آن با يكديگر متناسب و مرتبط است و با همه تماميتش وقتى اثر مى گذارد كه مجموعش عملى شود و اما اگر كسى معارف اعتقادى و اخلاقى آن را به دست آورده و

پاسخى به مشكلات خانوادگى ناشى از چند زنى (299)

در

مرحله عمل كوتاهى كند، البته اثرى نخواهد داشت، نظير معجون ها كه وقتى يك جزء آن فاسد مى شود همه اش را فاسد مى كند و اثرى مخالف به جاى مى گذارد، و نيز وقتى اثر مطلوب را مى بخشد كه بدن بيمار براى ورود معجون و عمل كردنش آماده باشد كه اگر انسانى كه آن را مصرف مى كند شرايط مصرف را رعايت نكند، اثر آن خنثى مى گردد و چه بسا نتيجه و اثرى برخلاف آنچه را كه توقع داشت مى گيرد.

گيرم كه سنت اسلامى نيروى اصلاح مردم و از بين بردن سستى ها و رذائل عمومى را به خاطر ضعف مبانى قانونيش نداشته باشد، سنت دموكراتيك چرا اين نيرو را نداشته و در بلوك شرق دنيا يعنى در بلاد اسلام نشين، آن اثرى را كه در بلاد اروپا داشت ندارد؟ خوب بود سنت دموكراتيك بعد از ناتوانى اسلام، بتواند ما را اصلاح كند؟ و چه شده است بر ما كه هرچه بيشتر جلو مى رويم و هر چه زيادتر براى پيشرفت تلاش

(300) خانواده

مى كنيم بيشتر به عقب برمى گرديم، كسى شك ندارد در اينكه اعمال زشت و اخلاق رذيله در اين عصر كه روزگار به اصطلاح تمدن! است در ما ريشه دارتر شده، با اينكه نزديك به نيم قرن است كه خود را روشنفكر پنداشته ايم، درحالى كه حيوانى بى بند و بار بيش نيستيم، نه بهره اى از عدالت اجتماعى داريم و نه حقوق بشر در بين ما زنده شده است. از معارف عالى عمومى و بالاخره از هر سعادت اجتماعى جز الفاظى بى محتوا و دلخوش كن بهره اى نداريم، تنها الفاظى از اين حقوق بر سر زبانهايمان رد و بدل مى شود.

آيا مى توانيد براى اين جواب

نقضى كه ما بر شما وارد كرديم پاسخى بدهيد؟ نه، هرگز، و جز اين نمى توانيد عذر بياوريد كه در پاسخ ما بگوئيد: به اين جهت نظام دموكراتيك نتوانسته است شما را اصلاح كند كه شما به دستورات نظام دموكراتيك

پاسخى به مشكلات خانوادگى ناشى از چند زنى (301)

عمل نكرديد، تا آثار خوبى در شما به جاى بگذارد و اگر اين جواب شما درست است، چرا در مورد مكتب اسلام درست نباشد؟

از اين نيز بگذريم و فرض كنيم كه (العياذباللّه اسلام به خاطر سستى بنيادش نتوانسته در دل هاى مردم راه يافته و در اعماق جامعه به طور كامل نفوذ كند، و در نتيجه حكومتش در جامعه دوام نيافته و نتوانسته است به حيات خود در اجتماع اسلامى ادامه دهد و موجوديت خود را حفظ كند، به ناچار متروك و مهجور شده، ولى چرا روش دموكراتيك كه قبل از جنگ جهانى دوم موردقبول و پسند همه عالم بود، بعد از جنگ نامبرده از روسيه رانده شد و روش بلشويكى جايش را اشغال كرد؟! و به فرض هم كه براى اين رانده شدن و منقلب شدن آن در روسيه به روشى ديگر، عذرى بتراشند؟ چرا مردم دموكراتيك در ممالك چين، لتونى، استونى، ليتوانى، رومانى، مجارستان و

(302) خانواده

يوگسلاوى و كشورهائى ديگر به كمونيستى تبديل شد؟ و نيز چرا با اينكه ساير كش__ورها را تهديد مى كرد و عميق__ا در آنها نيز ريشه كرده بود، ناگهان اينگونه از ميان رفت؟

و چرا همين كمونيستى نيز بعد از آنكه نزديك به چهل سالگى از عمرش گذشته و تقريبا بر نيمى از جمعيت دنيا حكومت مى كرد و دائما مبلغين

آن و سردمدارانش به آن افتخار مى كردند و از فضيلت آن مى گفتند و اظهار مى داشتند كه: نظام كمونيستى تنها نظامى است كه به استبداد و استثمار دموكراسى آلوده نشده و كشورهائى را كه نظام كمونيستى بر آن حاكم بود بهشت موعود معرفى مى كردند، اما ناگهان همان مبلغين و سردمداران كمونيست دو سال قبل رهبر بى نظير اين رژيم يعنى استالين را به باد سرزنش و تقبيح گرفتند و اظهار نمودند كه: حكومت 30 ساله استالين حكومت زور و

پاسخى به مشكلات خانوادگى ناشى از چند زنى (303)

استبداد و برده گيرى به نام كمونيست. و به ناچار در اين مدت حكومت او تأثير عظيمى در وضع قوانين و اجراى آن و ساير متعلقاتش داشت و تمامى اين انحرافات جز از اراده مستبدانه و روحيه استثمارگر و برده كشى و حكومت فردى كه بدون هيچ معيار و ملاكى هزاران نفر را مى كشت و هزاران نفر ديگر را زنده نگه مى داشت، اقوامى را سعادتمند و اقوامى ديگر را بدبخت مى ساخت، نشأت نمى گرفت، و خدا مى داند كه بعد از سردم__داران فعلى چه كسان__ى بر سر كار آين__د و چه بر سر م__ردم بيچ_اره بياورند!

چه بسيار سنن و آدابى كه (اعم از درست و نادرست) در جامعه رواج داشته و سپس به جهت عوامل مختلف (كه مهم ترينش خيانت سردمداران و سست اراده بودن پيروان آن مى باشد،) از آن جامعه رخت بر بسته است و كسى كه به كتابهاى تاريخ مراجعه كند به اين مطلب برخورد مى كند.

(304) خانواده

اى كاش مى دانستم كه (در نظر دانشمندان غربى) چه فرقى است بين اسلام از آن جهت كه سنتى است اجتماعى، و بين اين سنت ها

كه تغيير و تبديل يافته است؟ و چگونه است كه اين عذر را در سنتهاى مذكور مى پذيرند اما همان عذر را از اسلام نمى پذيرند، راستى علت اين يك بام و دو هوا چيست؟

(آرى بايد گفت كه امروز كلمه حق در ميان قدرت هول انگيز غربيان و جهالت و تقليد كوركورانه و به عبارت ديگر مرعوب شدن شرقيان از آن قدرت، واقع شده پس نه آسمانى است كه بر او سايه افكند و نه زمينى كه او را به پشت خويش نشاند، غربى حاض__ر نيست حقانيت اسلام را بپذي__رد، به خاطر اينك__ه علم و صنعت__ش او را مغ__رور ساخت__ه است، شرق__ى نيز نمى توان__د آن را بپذي__رد، به خاطر آنك__ه در برابر تم__دن غرب مرعوب ش_ده است. مترجم.)

پاسخى به مشكلات خانوادگى ناشى از چند زنى (305)

و به هر حال آنچه را كه لازم است از بيانات مفصل قبلى ما متذكر شده، اين است كه تأثيرگذاشتن و تأثيرنگذاشتن و همچنين باقى ماندن و از بين رفتن يك سنت در ميان مردم چندان ارتباطى با درستى و نادرستى آن سنت ندارد تا از اين مطلب بر حقانيت يك سنت استدلال كنيم و بگوئيم كه چون اين سنت در بين مردم باقيمانده پس حق است و همچني__ن استدلال كني__م به اينكه چون ف__لان سنت در جامع__ه مت__روك و بى اث__ر ش__ده است، پس باط__ل اس__ت، بلك_ه عل__ل و اسباب__ى ديگر در اي__ن باره اث__ر دارن__د.

و لذا مى بينيم هر سنتى از سنت ها كه در تمامى دوران ها، در بين مردم داير بوده و هست، يك روز اثر خود را مى بخشد و روزى ديگر عقيم مى ماند، روزى در بين مردم باقى است

و روزگارى ديگر به خاطر عواملى مختلف از ميان آن مردم كوچ مى كند، به فرموده قرآن كريم: خداى تعالى روزگار را در بين مردم دست به دست مى گرداند، يك

(306) خانواده

روز به كام مردمى و به ناكامى مردمى ديگر، و روز ديگر به ناكامى دسته اول و به كام دسته دوم مى چرخاند، تا معلوم كند كه افراد باايمان چه كسانند، تا همان ها را گواه بر سايرين قرار دهد.

و سخن كوتاه اينكه قوانين اسلامى و احكامى كه در آن هست برحسب مبنا و مشرب با ساير قوانين اجتماعى كه در بين مردم داير است تفاوت دارد، و آن تفاوت اين است كه قوانين و سنت هاى بشرى به اختلاف اعصار و دگرگونى ها كه در مصالح بشر پديد مى آيد، دگرگون مى شود، و ليكن قوانين اسلامى به خاطر اينكه مبنايش مصالح و مفاسد واقعى است، اختلاف و دگرگونگى نمى پذيرد، نه واجبش و نه حرامش، نه مستحبش و نه مكروهش، و نه مباحش، چيزى كه هست اينكه: كارهائى را در اجتماع يك فرد مى تواند انجام بدهد و يا ترك نمايد و هرگونه تصرفى را كه مى خواهد مى تواند

پاسخى به مشكلات خانوادگى ناشى از چند زنى (307)

بكن__د و مى تواند نكند، بر زمامدار جامعه اسلامى است كه مردم را به آن عمل _ اگر واج__ب است _ وادارد، و اگ__ر ح__رام است _ از آن نه__ى كند و...، گوي__ا جامع__ه اسلامى يك تن واحد است و والى و زمام__دار ني__روى فك__رى و اداره كنن_ده او اس__ت.

بنابراين اگر جامعه اسلامى داراى زمامدار و والى باشد، مى تواند مردم را از ظلم هائى كه شما در جواز تعدد زوجات شمرديد نهى كند و از

آن كارهاى زشتى كه در زيرپوشش تعدد زوجات انجام مى دهند جلوگيرى نمايد و حكم الهى به جواز تع__دد زوجات به حال خود بمان__د و آن فساده__ا هم پديد نيايد.

آرى حكم جواز تعدد زوجات يك تصميم و حكمى است دائمى كه به منظور تأمين مصالح عمومى تشريع شده، نظير تصميم يك فرد به اينكه تعدد زوجات را به خاطر مصلحت__ى ك__ه براى شخ__ص او دارد ترك كن__د كه اگر او به خاط__ر آن مصلح__ت

(308) خانواده

چند همسر نگيرد، حك__م خ__دا را تغيير ن__داده و نخواست__ه است با اين عم__ل خود بگوي__د تعدد زوجات را قب__ول ندارم، بلكه خواسته است بگويد اين حكم، حكمى است مب__اح و من مى توانم به آن عمل نكنم. (1)

اجمال اشاره اى مى نمائيم: ابتدا لازم است كه نظر ايراد و اشكال كننده را به اين نكته معطوف بداريم كه تعدد زوجات رسول خدا صلى الله عليه و آله به اين سادگى ها كه آنان خيال كرده اند نبوده و انگيزه آن جناب از اين كار زياده روى در زن دوستى و شهوترانى نبوده است، بلكه در طول زندگى و حياتش هريك از زنان را

(310) خانواده

كه اختيار مى كرده، به طرز خاصى بوده است.

اولين ازدواج آن حضرت با خديجه كبرا عليهاالسلام بوده، و حدود بيست سال و اندى از عمر شريفش را كه تقريبا يك ثلث از عمر آن جناب است، تنها با اين يك همسر گذارند و به او اكتفا نمود، كه سيزده سال از اين مدت بعد از نبوت و قبل از هجرتش از مكه به مدينه بوده است. آنگاه _ در حالى كه _ هيچ همسرى نداشت _ از مكه به مدينه هجرت نموده و به نشر دعوت و اعلاى كلمه دين پرداخت و آنگاه با زنانى كه بعضى از آنها باكره و بعضى بيوه و همچنين بعضى جوان و بعضى ديگر عجوز و سالخورده بودند ازدواج كرد و همه اين ازدواج ها در مدت نزديك به ده سال انجام شد و پس از اين چند ازدواج، همه زنان بر آن جن__اب تحريم شد، مگر هم__ان چندنف__رى كه در حباله نكاحش بودند.

بحثى در تعدد زوجات رسول خدا (ص) (311)

و معلوم است كه چنين عملى با اين خصوصيات ممكن نيست با انگيزه عشق به زن توجيه شود، چون نزديكى و معاشرت با اينگونه زنان آن هم در اواخر عمر و آن هم از كس__ى كه در اوان عمرش ولع

و عطشى براى اين كار نداشته، نمى تواند انگيزه آن باشد.

علاوه بر اينكه هيچ شكى نداريم در اينكه برحسب عادت جارى، كسانى كه زن دوست و اسير دوستى آنان و خلوت با آنانند، معمولاً عاشق جمال و مفتون ناز و كرشمه اند كه جمال و ناز و كرشمه در زنان جوان است كه در سن خرمى و طراوتند و سيره پيامبر اسلام از چنين حالتى حكايت نمى كند و عملاً نيز ديديم كه بعد از دختر بكر، با بي__وه زن و بعد از زنان جوان با پيره زن ازدواج كرد، يعنى بعد از ازدواج با عايشه و ام حبيبه جوان، با ام سلمه سالخورده و با زينب دختر جحش، كه در آن روز بيش از پنج__اه سال از عمرش__ان گذشت__ه ب_ود ازدواج كرد.

(312) خانواده

از سوى ديگر زنان خود را مخير كرد بين بهره ورى و ادامه به زندگى با آن جناب و سراح جميل، يعنى طلاق و در صورت ادامه زندگى با آن حضرت، آنان را بين زهد در دنيا و ترك خودآرائى و تجمل مخير نمود _ اگر منظورشان از همسرى با آن جناب، خدا و رسول و خانه آخرت باشد _ و اگر منظورشان از آرايش و تمتع و كام گيرى از آن جن_اب دنيا باشد آيه زير شاهد بر همين داستان است:

«يااَيُّهَاالنَّبِىُّ قُلْ لاَِزْواجِكَ اِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيوةَ الدُّنْيا وَ زينَتَها فَتَعالَيْنَ اُمَتِّعْكُنَّ وَ اُسَرِّحْكُ__نَّ سَراحا جَمي__لاً، وَ اِنْ كُنْتُ__نَّ تُرِدْنَ اللّ__هَ وَ رَسُولَهُ وَ الدّارَ الاْخِرَةَ فَاِنَّ اللّهَ اَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْكُنَّ اَجْرا عَظيما»(28 و 29 / احزاب)

و اين معن__ا هم بط__ورى كه ملاحظ__ه مى كنيد با وضع مرد زن دوست و جم__ال پرس__ت و

عاش__ق وصال زن__ان، نمى س__ازد.

بحثى در تعدد زوجات رسول خدا (ص) (313)

پس براى يك دانشمند اهل تحقيق اگر انصاف داشته باشد، راهى جز اين باقى نمى ماند كه تعدد زوجات رسول خدا صلى الله عليه و آله و زن گرفتنش در اول بعثت و اواخر عمر را با عواملى ديگر غير زن دوستى و شهوترانى توجيه كند.

و اينك در توجيه آن مى گوئيم: رسول خدا صلى الله عليه و آله با بعضى از همسرانش به منظور كسب نيرو و به دست آوردن اقوام بيشتر و در نتيجه به خاطر جمع آورى يار و هوادار بيشتر ازدواج كرد و با بعضى ديگر به منظور جلب نمودن و دلجوئى و در نتيجه ايمن شدن از شر خويشاوند آن همسر ازدواج فرمود و با بعضى ديگر به اين انگيزه ازدواج كرد كه هزينه زندگيش را تكفل نمايد و به ديگران بياموزد كه در حفظ پيرزنان از فقر و مسكنت و بى كسى كوشا باشند، و مؤمنين رفتار آن جناب را در بين خود سنتى قرار دهند و با بعضى ديگر به اين منظور ازدواج كرد كه با يك سنت جاهليت مبارزه نموده و

(314) خانواده

عملاً آن را باطل سازد كه ازدواجش با زينب دختر جحش به همين منظور بوده است، چون او نخست همسر زيدبن حارثه پسر خوانده رسول خدا صلى الله عليه و آله بود و زيد او را طلاق داد و از نظر رسوم جاهليت ازدواج با همسر پسرخوانده ممنوع بود چون پسرخوانده در نظر عرب جاهلى حكم پسر داشت، همانطور كه يك مرد نمى تواند همسر پسر صلبى خودرا بگيرد، ازنظر اعراب ازدواج با همسر پسرخوانده نيز ممنوع بود، رسول خدا صلى الله عليه و آله با زينب ازدواج كرد تا اين رسم غلط

را براندازد، و آياتى از قرآن در اين باب نازل گرديد.

و ازدواجش با سوده دختر زمعه به اين جهت بوده كه وى بعد از بازگشت از هجرت دوم از حبش__ه همس__ر خ__ود را از دس__ت داد و اق__وام او هم__ه كاف__ر بودن__د و او اگ__ر به مي__ان اقوامش برمى گش__ت يا به قتلش مى رساندن__د و يا شكنج__ه اش مى كردند و يا بر گرويدن به كفر مجبورش مى كردند لذا رسول خدا صلى الله عليه و آله براى حفظ او از

بحثى در تعدد زوجات رسول خدا (ص) (315)

اين مخاطر با او ازدواج نمود.

و ازدواجش با زينب دختر خزيمه اين بود كه همسر وى عبداللّه بن جحش در جنگ احد كشته شد و او زنى بود كه در جاهليت به فقرا و مساكين بسيار انفاق و مهربانى مى كرد و به همين جهت يكى از بانوان آبرومند و سرشناس آن دوره بود و او را مادر مساكين ناميده بودند، رسول خدا صلى الله عليه و آله خواست با ازدواج با وى آبروى او را حفظ كند و فضيل__ت او را تقدي___ر نمايد.

و انگيزه ازدواجش با ام سلمه اين بود كه وى نام اصليش هند بود و قبلاً همسر عبداللّه بن ابى سلمه پسر عمه رسول خدا صلى الله عليه و آله و برادر شيرى آن جناب بود و اولين كسى بود كه به حبشه هجرت كرد، زنى زاهده و فاضله و دين دار و خردمند بود، بعد از آنكه همسرش از دنيا رفت رسول خدا صلى الله عليه و آله به اين جهت با او ازدواج كرد كه زنى پير و داراى

(316) خانواده

ايتام بود و نمى توانست يتيمان خود را اداره كند.

و ازدواجش با صفيه دختر حى بن اخطب بزرگ يهوديان بنى النضير به اين علت

صورت گرفت كه پدرش ابن اخطب در جنگ بنى النضير كشته شد و شوهرش در جنگ خيبر به دست مسلمانان به قتل رسيده بود و در همين جنگ در بين اسيران قرار گرفته بود، رسول خدا صلى الله عليه و آله او را آزاد كرد و سپس به ازدواج خودش درآورد، تا به اين وسيله ه__م او را از ذلت اسارت حف__ظ كرده باشد و هم دام__اد يهودي__ان شده باش__د و يهود به اين خاط__ر دست از توطئ__ه علي_ه او بردارند.

و سبب ازدواجش با جويريه كه نام اصليش بره و دختر حارث بزرگ يهوديان بنى المصطلق بود، بدين جهت بود كه در جنگ بنى المصطلق مسلمانان دويست خانه وار از زنان و كودكان قبيله را اسير گرفته بودند، رسول خدا صلى الله عليه و آله با جويريه ازدواج كرد تا

بحثى در تعدد زوجات رسول خدا (ص) (317)

با همه آنان خويشاوند شود، مسلمانان چون اوضاع را چنين ديدند گفتند: همه اين ها خويشاوندان رسول خدا صلى الله عليه و آله هستند و سزاوار نيست اسير شوند، ناگزير همه را آزاد كردند و مردان بنى المصطلق نيز چون اين رفتار را بديدند تا آخرين نفر مسلمان شده و به مسلمين پيوستندو درنتيجه جمعيت بسيار زيادى به نيروى اسلام اضافه شد و اين عمل رسول خدا صلى الله عليه و آله و آن عكس العمل قبيله بنى المصطلق اثرخوبى دردل عرب به جاى گذاشت.

و ازدواجش با ميمونه كه نامش بره و دختر حارث هلاليه بود، به اين خاطر بود كه وى بعد از مرگ شوهر دومش ابى رهم پسر عبدالعزى، خود را به رسول خدا صلى الله عليه و آله بخشي__د تا كنيز او باش__د، رسول خدا صلى الله عليه و آله _ در برابر اين اظه__ار محب__ت او را آزاد ك__رد و با او ازدواج نم__ود و اين بع__د از نزول آي_ه اى بود كه در اين ب_اره ن__ازل ش__د.

و سبب

ازدواجش با ام حبيبه (رمله) دختر ابى سفيان اين بود كه وقتى با همسرش

(318) خانواده

عبيداللّه جحش در دومين بار به حبشه مهاجرت نمود، شوهرش در آنجا به دين نصرانيت درآمد و خود او در دين اسلام ثبات قدم به خرج داد و اين عملى است كه بايد از ناحي__ه اسلام قدردانى بشود، از سوى ديگر پدرش از سر سخت ترين دشمنان اسلام بود و همواره براى جنگيدن با مسلمين لشكر جمع مى كرد، رسول خدا صلى الله عليه و آله با او ازدواج ك__رد تا هم از عمل نيكش قدردان__ى شود، و هم پ__در او دست از دشمن__ى با او بردارد و ه__م خود او از خط_ر محفوظ بماند.

ازدواجش با حفصه دختر عمر نيز بدين جهت بود كه شوهر او خنيس بن خداقه در جنگ بدر كشته شد و او بيوه زن ماند.

و تنه__ا همسرى كه در دخت_ريش با آن جناب ازدواج كرد عايشه دختر ابى بكر بود.

بنابراين اگر در اين خصوصيات و در جهاتى كه از سيره آن جناب در اول و آخر

بحثى در تعدد زوجات رسول خدا (ص) (319)

عمرش در اول بحث آورديم و در زهدى كه آن جناب نسبت به دنيا و زينت دنيا داشت و حتى همسران خود را نيز بدان دعوت مى كرد دقت شود، هيچ شكى باقى نمى ماند در اينكه ازدواج هاى رسول خدا صلى الله عليه و آله نظير ازدواج هاى مردم نبوده، به اضافه اينكه رفتار آن جناب با زنان و احياى حقوق از دست رفته آنان در قرون جاهليت و تجديد حرمت به باد رفته شان و احياى شخصيت اجتماعيشان، دليل ديگرى است بر اينكه آن جناب زن را تنها يك وسيله براى شهوترانى

مردان نمى دانسته و تمام همش اين بوده كه زنان را ازذلت و بردگى نجات داده و به مردان بفهماندكه زن نيز انسان است حتى درآخرين نفس عمرش نيز سفارش آنان را به مردان كرده و فرمود:«اَلصَّلوةَ اَلصَّلوةَ وَ ما مَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ لاتُكَلِّفُوهُ_مْ ما لايُطيقُ__ونَ، اَللّه َ اَللّه َ فِى النِّساءِ فَاِنَّهُنَّ عَوانٌ فى اَيْديكُمْ...»(1) تا آخر حديث.

1- ترجمه:نماز، نماز (اشاره به اهميت نماز) و رعايت حال آنان كه در اختيارشما هستند،مبادا آنها را بيش ازظرفيت و طاقت به كارى مجبورسازيد، و درباره زنان همواره خدا را در نظر بگيريد زيرا آنها مانند زمين هاى مستع_دى هستند كه شكوفائى و رشدشان وابسته به نوع رفتار شماست. (بيستونى)

(320) خانواده

و سيره اى كه آن جناب در رعايت عدالت بين زنان و حسن معاشرتشان و مراقبت حال آنان داشت مختص به خود آن جناب بود كه ان شاءاللّه در مباحث آينده كه درباره سيره آن جناب بحث خواهيم كرد، رواياتى و اشاره اى به اين جهت نيز مى آوريم، و اما اينكه چرا براى آن جناب بيش از چهار زن جايز بوده، پاسخش اين است كه اين حكم مانند روزه وصال يعنى چندروز به يك افطار روزه گرفتن، از مختصات آن جناب است و براى احدى از امت جايز نيست، و اين مسأله براى همه امت روشن بود و به همين جهت دشمنان__ش مجال نداشتند كه به خاطر آن و به جه__ت تعدد زوجات بر آن جن__اب

بحثى در تعدد زوجات رسول خدا (ص) (321)

خ__رده بگيرن__د، ب__ا اينكه هم__واره منتظ__ر بودند از او عمل__ى برخلاف انتظار ببينند و آن را ج___ار بزنن_د.(1)

1- الميزان ج: 4 ص: 238 .

(322) خانواده

بشرى داير بوده، و هيچ مزاحمى به غير از زنا سد راه و مزاحم آن نبوده، آرى، تنها مزاحم ازدواج،

(323)

زنا است كه نمى گذارد خانواده اى تشكيل شود و طرفين بار سنگين ازدواج را تحمل كنند و به همين بهانه شهوات را به سوى خود مى خواند، و خانواده ها را مى سوزاند و نسل ها را قطع مى كند.

همه مجتمعات دينى و يا طبيعى ساده و سالم عمل زنا را شنيع و زشت مى دانند و آن را فاحشه و منكر مى خوانند و به هر وسيله اى كه شده عليه آن مبارزه مى كنند، و مجتمعات متمدن هم اگر چه به كلى از آن جلوگيرى نمى كنند و ليكن در عين حال آن را كار نيكى نمى شمارند، چون مى دانند كه اين كار عميقا با تشكيل خانواده ضديت دارد و از زيادى نفوس و بقاى نسل جلوگيرى مى كند و لذا به هر وسيله اى كه شده آن را كمتر مى كنند و سنت ازدواج را ترويج مى نمايند و براى كسانى كه فرزند بيشترى بياورند جايزه مقرر مى دارند و درجات آنان را بالا مى برند و همچنين مشوقات ديگ_ر به كار

(324) خانواده

مى بندند.

چيزى كه هست على رغم همه آن سختگيرى ها عليه زنا و اين تشويق ها در امر ازدواج، باز مى بينيم كه در تمامى بلاد و ممالك چه كوچك و چه بزرگ اين عمل خانمان س__وز و ويرانگ__ر، يا علنى و يا به طور پنهان__ى انجام مى ش__ود، كه البت__ه علنى و ي__ا س__رى ب__ودن آن بستگ__ى ب__ه اخت__لاف سنت ه_اى ج_ارى در آن اجتم_اع دارد.

و اين خود روشن ترين دليل است بر اينكه سنت ازدواج دائم براى نوع بشر كافى براى رفع اين احتياج حيوانى نيست و انسانيت و

بشريت با داشتن سنت ازدواج باز در پى تتميم نقص آن است.

پس آنهايى كه در جوامع بشرى زمام قانون را به دست دارند بايد در مقام توسعه و تسهيل امر ازدواج برآيند.

ازدواج موقت در قوانين اسلامى (325)

و به همين جهت است كه شارع اسلام سنت ازدواج دائم را با ازدواج موقت توأم نموده، تا امر ازدواج آسان گردد و در آن شروطى قرار داده تا محذورهاى زنا را از قبيل آميخته شدن نطفه ها، واژگون شدن رشته خانوادگى، انقطاع نسل و مشخص نشدن پدر فرزند نداشته باشد، و آن شرايط اين است كه يك زن مختص به يك مرد باشد و زن بعد از جداي__ى از شوه__رش عده نگهدارد و آنچ__ه بر شوهرش ش__رط ك__رده در آن ذى حق باشد پس با جعل اين مقررات محذورهاى زنا را برط__رف كرده و با الق__اى ساير ق__واني__ن ازدواج دائ__م، از قبي__ل ح__ق نفق__ه و... مشقت ازدواج دائ_م را برداشته است.

و به خدا سوگند اين حكم (تشريع متعه) ازافتخارات اسلام در شريعت سهل و آسان آن به شمار مى رود، مانند طلاق و تعدد زوجات، و بسيارى از قوانين ديگرش، وليكن به فرموده قرآن كريم: «ما تُغْنِى الاْياتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ» (101 / يونس)، حرف

(326) خانواده

منطقى و مستدل كجا و مردم كر و ناشنواكجا؟ آن ها هنوزحرف خودرامى زنندكه من زنا را از متعه بيشتر دوست مى دارم؟! (1)

موقت (327)

ضعيف بودن انسان از اين بابت است كه خداى سبحان در او قواى شهويه را تركيب كرده، قوائى كه دائما بر سر متعلقات خود با انسان ستيزه مى كند، و وادارش مى سازد به اينكه آن متعلقات را مرتكب شود، خداى عزوجل بر او منت نهاد، و شهواتى را بر او حلال كرد، تا به اين وسيله سولت شهوتش را بشكند، نكاح را به مقدارى كه غائله عسر و حرج او را برطرف سازد تجويز كرده فرمود: «وَ اُحِلَّ لَكُمْ ماوَرآءَ ذلِكُمْ،» و اين ماوراء عب__ارت اس__ت از همان دو طري__ق ازدواج، و خري__دن كنيز، و نيز به اين وسيل__ه آنان را به س__وى سنن اقوام__ى كه قبل از ايشان بودند هداي__ت فرمود، و تخفي__ف بيشترى به آنه__ا داد و آن اين اس__ت كه نك__اح موق__ت _ متع__ه _ را ه__م برايش__ان تج__وي__ز و تشري__ع كرد چ__ون با تجويز متع__ه ديگر دشوارى ه__اى نكاح دائ__م و مشقت ل__وازم آن يعنى صداق و نفقه و غيره را ندارند. (1)

(328) خانواده

كه منابع مالى مسلمانان را به يغما مى بردند براى خواب كردن مسلمين شهوات را در همه مظاهر آن از راديو و تلويزيون و روزنامه و سينما و غيره ترويج مى كنند؟ _ و در بهترين شكلى كه تصور شود آن را زينت مى دهند؟ و با رساتري__ن دعوت ها مسلمانان را به ارتك__اب آن دعوت مى كنند؟ و اين بلاى خانمان س__وز روز به روز شديدتر و در بلاد و نفوس گسترده ت__ر مى شود تا به جائ__ى كه س__واد اعظم بش__رى و نفوس به درد خور اجتم__اع، يعنى دانشجوي__ان و ارتشيان و كارگ_ران كارخ__انج__ات كه معم__ولاً جوانهاى جامعه اند را طعمه خود ساخته است؟

و جاى شك براى احدى نمانده كه آن ضرورتى كه جوانان را اين طور به سوى منجلاب فحشا و زنا و لواط و هر داعى شهواتى ديگر مى كشاند، عمده اش عجز از تهيه

(330) خانواده

هزين__ه زندگى و اشتغال به كاره__اى موقت است، كه نمى گ__ذارد در محل كار منزل تهيه كند، تا بتواند نكاح دائم كند، يا مشغ__ول تحصيل علم در غربت است، و يا كارمندى است كه به طور موقت در يك محلى زندگى مى كند، حال چه شده كه اين ضرورت ها در صدر اسلام _ با اينكه كمتر و در مقايسه با امروز قابل تحمل تر بوده _ باعث حليت نكاح متعه ش__د، ولى ام__روز كه ب__لا خانمانسوزت__ر، و فتنه عظيم ت__ر است مجوز نباش__د.

و سخ__ن كوتاه اينك__ه نك__اح ب__ودن متع__ه و زوج__ه ب__ودن زن متع__ه ش__ده در عرف قرآن و لس_ان مسلمي_ن صدر اول (از صحابه و تابعين) جاى هيچ ترديد نيست. (1)

1- الميزان ج: 4 ص: 414 .

ضرورت ازدواج موقت در شرايط كنونى (331)

مجاهد روايت كرده كه در تفسير «فَمَااسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ،» (24 / نساء) گفته: مقصود نكاح متعه است.

و در همان كتاب از سدى نقل كرده كه در تفسير آيه نامبرده گفته اين آيه راجع به متعه است و آن اين است كه مردى زنى را به شرط مدتى معين نكاح كند همين كه آن مدت سرآمد ديگر حقى به آن زن ندارد و آن زن نيز به وى نامحرم است و بر آن زن لازم است رحم خودرا استبرا كند _ يعنى عده نگه دارد، تا معلوم شود از آن مرد حامله نيست _ نه آن مرد از زن ارث مى برد و نه زن از مرد.

و در دو كتاب صحيح بخارى و صحيح مسلم اين حديث را در الدر المنثور نيز روايت

(332) خانواده

كرده _ از عبدالرزاق، و ابن ابى شيبه، از ابن مسعود روايت كرده اند كه گفت: ما با رسول خدا صلى الله عليه و آله در جنگ بوديم و زنان ما با ما نبودند عرضه داشتيم آيا مى توانيم خود را خصى _ اخته كنيم؟ در پاسخ ما را از اين عمل نهى فرمود و به ما اجازه داد با زنان ازدواج موقت كنيم، در ازاء يك تكه لباس، عبداللّه بن مسعود سپس اين آيه را قرائت كرد: «يآأَيُّهَ_ا الَّ_ذي__نَ ءَامَنُ_وا لا تُحَ_رِّمُ___وا طَيِّبتِ م_آ اَحَلَّ اللّهُ لَكُمْ: اى كسانى كه ايمان آورده اي__د طيبات__ى را كه خ__دا برايت__ان ح__لال ك_رده، بر خ__ود ح_رام نكنيد.» (87 / مائده)

و در درمنثور آمده كه ابن منذر از طريق عمار غلام آزاد شده شريد روايت آورده كه گفت: من از ابن عباس از متعه پرسيدم كه آيا اين عمل زنا است و يا نكاح؟ گفت: نه سفاح

است و نه نكاح، گفتم: پس چيست؟ گفت: همان متعه است، هم چنانكه خداى تعالى نامش را متعه نهاده، گفتم آيا زن متعه، عده دارد؟ جواب داده عده او حيض او است، گفتم آيا با

بحثى در روايات مربوط به ازدواج موقت (333)

شوهرش از يكديگر ارث مى برند؟ گفت: نه.

و در همان كتاب است كه عبدالرزاق، و ابن منذر، از طريق عطا از ابن عباس روايت كرده كه گفت خدا به عمر رحم كند، متعه جز رحمتى از خداى تعالى نبود كه به امت محمد كرد، و اگر نهى عمر از متعه نمى بود جز شقى ترين افراد كسى احتياج به زنا پيدا نمى كرد، آنگاه گفت اين متعه همان است كه در سوره نساء درباره اش فرموده: «فَمَااسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ،» يعنى تا مدت كذا و كذا و به مبلغ كذا و كذا، و بين چنين زن و شوهرى وراثت نيست، و اگر دلشان خواست به رضايت يكديگر مدت را تمديد كنند مى توانند، و اگر از هم جدا شدند، آن نيز كافى است و بين آن دو نكاحى نيست، عطا در آخر خبر داد كه از ابن عباس شنيده كه امروز هم متعه را حلال مى داند با اينكه عمر از آن نهى كرده است.

(334) خانواده

و از كت__اب مستبين تأليف طبرى از عمر حكايت شده كه گفت: سه چيز در عهد رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله ب__ود و من مح__رم _ ح__رام كنن__ده _ آنهاي__م، و ب__ر آنه__ا عقوب__ت مى كن__م 1 _ متع_ه ح__ج 2 _ متع_ه زنان 3 _ گفتن حى عل_ى خير العم_ل در اذان.

همه روايات اتفاق دارند در اينكه متعه سنتى بوده كه در عهد رسول خدا صلى الله عليه و آله و به

تجويز آن جناب تا حدودى عملى مى شده، حال يا اسلام آن را تأسيس كرده، و يا حداقل از سابق معمول بوده، و اسلام امضايش كرده، و در بين صحابه آن جناب كسانى به اين سنت عمل مى كرده اند، كه در حقشان احتمال زنا داده نمى شود، مانند جابربن عبداللّه و عبداللّه بن مسعود، و زبيربن عوام، و اسماء دختر ابى بكر كه از طريق متعه، عبداللّه بن زبير را زاييده است.

توضيح اينكه در مسأله متعه يك بحث از نظر كلامى مى شود، در اينكه آيا عمربن

بحثى در روايات مربوط به ازدواج موقت (335)

خط__اب و يا هركس ديگ__رى كه سرپرستى ام__ت اسلام را به عهده بگيرد حق دارد حلال خدا را حرام كند يا خير، و اين بحث در بين دو طايف__ه شيعه و سنى جريان دارد _ كه شيع__ه معتقد اس__ت او چني__ن حق__ى نداشت__ه، و سنى ه_ا خلاف اين را معتقدند. (1)

1- رواي_ات مربوطه در ذيل آيه 23 و 28 سوره نساء در الميزان ج:4 ص:414 به تفصيل آمده است.

(336) خانواده

المي__زان ج 4، ص 414

_ ازدواج ب___ا كني___زان راه گ__ري__ز از ش____رط ع___دال__ت در تع_____دد زوج______ات

آيه 2 تا 6 سوره نس___اء _ المي__زان ج 4، ص 238

_ امتي__از كني___ز مسلم__ان ب__ر زن آزاد مش__رك

آي__ه 221 س_وره بق___ره المي__زان ج 2، ص 302

_ ج_واز ازدواج با همسران مطلقه پسر خوانده ها

آيه 36 تا 40 سوره احزاب الميزان ج 16، ص 483

_ ازدواج كني____________زان و غ_____لام_____________ان

آي__ه 23 تا 28 س_وره نساء الميزان ج 4، ص 414

(338) خانواده

_ نه______ى از وادارك__ردن كني_____زان ب____ه زن___ا

آيه 32 تا 34 س_وره نور المي_زان، ج 15، ص 159

_ صب__ر بر دشوارى تج___رد و پرهي__ز از زن___ا...

آيه 23 تا 28 س___وره نساء الميزان ج 4، ص 414

_ امر به ايجاد تسهيلات براى ازدواج و آزادى غلامان و كنيزان

آي___ه 32 تا 34 سوره نور الميزان ج 15، ص 159

_ الغاى حك_م جاهلى فرزن__دى پس__ر خوانده ها

آي__ه 4 تا 5 سوره اح__زاب الميزان ج 16، ص 411

_ خان__واده رس__ول اللّه _ محدوديت ها و امتيازات

آيه 28 تا 35 سوره احزاب الميزان ج 16، ص 454

موضوعاتى براى مطالعه تكميلى (339)

_ همس__ران رس__ول اللّه م____ادران ام__ت اس__لام

آي__ه 6 س__وره اح__زاب المي___زان ج 16، ص 413

_ ازدواج ه__اى مخص____وص رس_______ول اللّه صلى الله عليه و آله

آيه 50 تا 54 سوره احزاب الميزان ج 16، ص 503

_ آداب پ__ذي__راي_ى در خ_ان__ه رس___ول اللّه صلى الله عليه و آله

آيه 53 تا 55 سوره احزاب الميزان ج 16، ص 506

_ تحريم اب__دى ازدواج با همسران رسول اللّه صلى الله عليه و آله

آيه 53 تا 55 سوره احزاب الميزان ج 16، ص 503

_ تحريم رس__ول اللّه براى جل__ب رضايت همسران خود

آي__ه 1 س_____وره تح___ري___م المي___زان ج 19، ص

552

(340) خانواده

_ ط______لاق و مب___ان_____ى ق____واني__ن آن در ق________رآن

آي___ه 1 تا 7 س___وره ط___لاق المي____زان ج 19، ص 524

_ حك__م ع______ده ط_____لاق و فلسف______ه و مناف_____ع آن

آيه 228 تا 242 سوره بقره الميزان ج 2، ص 342 تا 367

_ س____اي_____ر مس___ائ____ل م___رتب_____ط ب_____ه ط_____لاق

آي____ه 49 س____وره اح____زاب المي__زان ج 16، ص 503

آي_ه 19 و 21 سوره نس_اء المي_زان ج 4، ص 401 تا 408

آي__ه 4 و 5 س__وره اح____زاب المي____زان ج 16، ص 411

آي_ه 1 تا 6 س___وره مجادل___ه المي___زان ج 19، ص 312

آي_ه 226 تا 232 سوره بقره الميزان ج 2، ص 339 تا 355

موضوعاتى براى مطالعه تكميلى (341)

_ احكام مربوط به ايتام و اموال آنها

آي__ه 7 ت_ا 22 سوره نس__اء الميزان ج 4، ص 312 تا 413

آيه 127 تا 130 س___وره نس___اء المي___زان ج 5، ص 156

آيه 234 و 235 سوره بقره المي__زان ج 2، ص 363 به بالا

_ مب__ان__ى ق_واني__ن ارث در ق___رآن

آيه 7 تا 23 س_وره نس__اء المي__زان ج 4، ص 312 تا 531

آي____ه 176 س____وره نس____اء المي_____زان ج 5، ص 250

آي____ه 6 س___وره اح_____زاب المي_____زان ج 16، ص 415

آي_____ه 75 س_____وره انف____ال المي____زان ج 9، ص 191

_ مبان__ى قواني__ن وصي__ت در قرآن

(342) خانواده

آي___ه 180 تا 182 س___وره بق__ره المي_زان ج 1، ص 666

آي___ه 106 تا 109 سوره مائ___ده المي__زان ج 6، ص 284

موضوعاتى براى مطالعه تكميلى (343)